دارو درمانی در سالمندان (Drug Therapy in Aging)

  دارو درمانی در سالمندان (Drug Therapy in Aging)

دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد پزشکی تهران گروه فارماکولوژی

                                                                    

 گفتم خدایا همنشینم باش …گفت من مونس کسانی هستم که مرا یاد کنند! گفتم چه آسان به دست می آیی ؟؟!! گفت پس آسان از دستم نده!

آنگاه که دوست داری همواره کسی به یادت باشد به یاد من باش که من همیشه به یاد توام.
از طرف بهترین دوست تو خدا (سوره بقره آیه ۱۵۲)

  سازمان ملل در سال ۱۹۸۲ شورای جهانی سالمندی را تشکیل داد و در همان سال طرحی را برای تعیین یک روز جهانی برای سالمندان ارائه داد تا اینکه در سال ۱۹۹۰ این شورا اول اکتبر را روز جهانی سالمندان تعیین کرد.  به همین همه ساله درایران هفته ای تحت عنوان هفته ملی سالمند تعیین و برنامه های متنوعی به همین مناسبت برگزار می گردد. هر ساله از طرف سازمان جهانی شعاری برای این روز در نظر گرفته می‌شود

با افزایش سن، بیماری های مزمن مانند فشار خون، دیابت، آرتروز و ... پدیدار می شوند و به گزارش مراکز نگهداری از سالمندان، روزانه 6-8 عدد دارو به وسیله سالمندان مصرف می شود. با افزایش سن، عملکرد دستگاه ها و اندام های بدن مانند کلیه و کبد دچار اختلال شده و قدرت آنها برای پاکسازی داروها از بدن کاهش می یابد. از طرفی دیگر، مشکلات گوارشی مثل التهاب و زخم معده، کاهش حرکات روده و یبوست هم بر میزان جذب دارو تاثیر میگذارد.

مطالعات نشان داده است که افراد مسن نسبت به دیگر گروه‌های سنی، بیشتر به بیماری‌های مزمن مبتلا شده و تحت درمان هستند. دارو درمانی درافراد مسن رایج است. به طور متوسط هر فرد مسن از 5 داروی تجویزی و 2 داروی غیرتجویزی استفاده می‌کند و در هر سال تقریبا 12 تا 17 تجویز دارد. البته بیشترین مصرف دارو در بیمارستان ها و مراکز درمانی مراقبتی است. شایع‌ترین داروهای مصرفی، مسکن‌های ضد درد، ضدالتهاب‌های مفصلی، ضدفشار خون، داروهای قلبی- عروقی و آرام‌بخش‌ها هستند. روند طبیعی سالمندی، خود به تنهایی بر لزوم تغییر در شیوه دارو درمانی در این افراد را تاکید می‌کند. به دلیل بروز بیماری‌های مختلف ناشی از افزایش سن، الگوی مصرف دارو و تجویز داروهای متعدد، به‌خصوص در بیمارستان‌ها و خانه‌های سالمندان تغییر می‌کند. گوناگونی و تحولات معمول در شیوه زندگی افراد کهنسال نیز تاثیر عمده‌ای بر روش مصرف دارو در آنان دارد.

   در عصر حال، افزایش امید به زندگی منجر به افزایش تعداد افراد سالمند در جامعه‌ها شده است. این افراد نیازهای مختلفی دارند که یکی از مهمترین آن‌ها، مرتبط با مصرف داروهاست. مصرف دارو در سالمندان باید با دقت و اطلاعات کافی انجام شود تا مشکلات جدیدی ایجاد نشود.

بیشتر سالمندان معمولاً از دارو استفاده می کنند به همین دلیل پرستار سالمند یا خانواده سالمند می بایست درباره نحوه صحیح استفاده از داروها اطلاعات درست و کافی داشته باشند زیرا این موضوع به طور مستقیم با سلامت سالمندان در ارتباط می باشد. پزشک سالمند اصولاً توصیه می کند که خود سالمند در صورتی که هوشیاری کافی دارد بتواند داروهایش را بشناسند و از پزشک یا داروساز خود در مورد داروهایش اطلاعاتی دریافت کند که شامل نام دارو، علت تجویز دارو، نحوه مصرف دارو، شرایط نگهداری از دارو و موارد تداخل دارو با سایر داروها بدست آورد. اهمیت مصرف دارو در افراد مسن شامل این موارد است:

الف) سالمندان به علت ضعف جسمی و افزایش احتمال بروز بیماری‌ها، اغلب به داروها نیاز دارند. مصرف مناسب داروها می‌تواند به حفظ سلامتی عمومی این افراد کمک کند.

ب) کنترل بیماری‌های مزمن: بسیاری از سالمندان با بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فشار خون بالا، و بیماری‌های قلبی مواجه هستند. مصرف منظم داروها به کنترل این بیماری‌ها کمک می‌کند و از پیشرفت آن‌ها جلوگیری می‌کند.

توصیه پزشکان به خانواده سالمند و یا پرستار سالمند این است که از داروهای مصرفی توسط سالمند شامل داروهای با نسخه یا بدون نسخه، مکمل ها و داروهای گیاهی ، فهرستی تهیه کنند و این فهرست را به پزشکانی که در امر درمان سالمند دخیل می باشند مانند پزشک، دندانپزشک و داروساز سالمند نشان بدهند. همچنین بهتر این است که یک کپی از این فهرست را در خانه سالمند قرار دهند و یک کپی دیگر از آن را سالمند به همراه داشته باشد.این فهرست می تواند شامل نام دارو، نام پزشک تجویز کننده دارو، دلیل تجویز دارو، مقدار و زمان مصرف دارو باشد.

  

ج)تداخل داروها : با افزایش تعداد داروهای مصرفی، احتمال تداخلات دارویی در سالمندان افزایش می‌یابد. این می‌تواند به مشکلات جدی‌تری منجر شود. برای جلوگیری از این مشکل، لازم است که پزشکان با دقت داروهای مصرفی را تجویز کنند.

د)اثرات جانبی: سالمندان به دلیل ضعف سیستم دفاعی بدن، به احتمال اثرات جانبی داروها حساس‌تر هستند. این اثرات می‌توانند مشکلات جدی مانند تشنج‌ها یا افت فشار خون ایجاد کنند.

سالمندان نباید قرص ها را بجوند یا خرد کنند یا بشکنند، مگر اینکه پزشک یا داروساز به آنها اجازه این کار را داده باشند یا روی برچسب قرص‌ها ذکر شده باشد. سالمندان اگر در بلع داروهای جامد مشکل دارند به پزشک خود اطلاع دهند. سایر نکات به شرح زیر است:

مشاوره پزشکی: قبل از شروع هر دارو، حتماً باید با پزشک مشاوره شود. پزشک با بررسی وضعیت سلامتی و داروهای دیگری که ممکن است مصرف می‌شود، داروی مناسب را تجویز خواهد کرد.

رعایت دستورات مصرف: سالمندان باید دقیقاً به دستورات مصرف داروها پایبند باشند. عدم رعایت دستورات می‌تواند به کاهش تأثیر دارو یا ایجاد مشکلات جدید منجر شود.

تعیین دوز مناسب: دوزهای دارویی برای سالمندان باید با دقت و توجه به وضعیت فیزیکی و بیماری‌های همراه تعیین شود. پزشک با تجویز دوز مناسب، از وقوع عوارض جانبی غیرموردنظر جلوگیری می‌کند.

اهمیت محل نگهداری دارو

محل نگهداری داروی سالمندان باید خنک و به دور از نور و رطوبت باشد؛ یک قانون کلی در این زمینه وجود دارد و آن این است که نگهداری دارو طبق شرایط ذکر شده روی جعبه دارو خواهد بود. پرستار سالمند نباید داروها را در یخچال نگهداری کند ، مگر اینکه پزشک یا داروساز به آنها گفته باشد یا روی برچسب دارو عنوان شده باشد؛ پرستار سالمند به جهت  پرهیز از بروز اشتباه، داروها را در تاریکی به سالمند ندهند و از برداشتن داروی درست مطمئن باشند. همچنین لازم است تاریخ انقضای داروها بررسی شود و داروهای تاریخ گذشته با روش مناسب و با راهنمایی داروساز از بین بروند

درک تداخل با بیماری‌های مزمن: سالمندانی که به بیماری‌های مزمن مانند دیابت یا فشارخون بالا مبتلا هستند، باید با توجه به تداخل احتمالی داروها با بیماری‌های خود، داروها را مصرف کنند. مشاوره با پزشک متخصص ضروری است.

توجه به تغییرات جسمی: تغییرات جسمی در سالمندان ممکن است تأثیر داروها را تغییر دهد.

خود درمانی سالمندان ترجیح می‌دهند خود را با داروها یا درمان‌های خانگی نسبت به درمان‌های پزشکی، به‌ویژه درمان‌هایی که شامل تغییر سبک زندگی هستند، معالجه کنند. این الگوی رفتاری نشان‌دهنده وجود شیوع بالای بیماری‌های مزمن و تمایل به نسبت‌دادن علائم به پیامدهای اجتناب‌ناپذیر سن است. آنها تمایل دارند، آن ناراحتی‌هایی را که باعث درد یا ناراحتی کمی برای آنها می‌شود، نادیده بگیرند.

تجویز بیش از حد

مطالعات بیماران، نشان‌دهنده استفاده نادرست از مهارکننده‌های هیستامین  برای معده ( مثلا" رانیتیدین)و آنتی‌بیوتیک‌ها و استفاده کم از مسکن‌ها در بیماران سرطانی و همچنین عدم تشخیص افسردگی است.

 

 علاوه بر آن اکثر سالمندان در هنگام مراجعه به پزشک درمورد داروهای مصرفی خود توضیح دقیق نمی‌دهند؛ به همین علت ممکن است یک یا دو داروهای مشابه را از چند متخصص متفاوت دریافت کنند و همه را نیز مصرف کنند.

به طور مثال ممکن است قرص‌های آرام‌بخش را از دو پزشک متفاوت دریافت کنند و هر دو را مصرف کنند که باعث افزایش ساعات خواب، بی‌حالی و سایر مشکلات شود

راهکارهای کاهش خطاهای دارودرمانی در سالمندان

راهکار اول: سالمندان به دلیل اختلالات حواس و حافظه، تضعیف حس بینایی و چشایی و همینطور تنوع در داروهای تجویز شده به وسیله پزشکان متعدد، ممکن است مصرف دارویی را فراموش کرده و در نتیجه دارو را به میزان بیشتر یا کمتری از دوز مورد نیاز بدن دریافت نماید. یک لیست کامل از داروهای مصرفی بیماران سالمند و در اختیار پزشک قرار دادن آن در مراجعات بعدی می تواند از بروز خطا در مصرف داروها جلوگیری کند.

راهکار دوم: در صورت مصرف اشکال دارویی مایع در بیمار مبتلا به لرزش دست یا ناتوانی حرکتی بهتر است برای تعیین میزان دقیق مصرف، از سرنگ به جای قاشق استفاده شود

 

راهکار سوم: به علت کاهش بزاق و ایجاد مشکل در بلع افراد سالمند، از تجویز داروهای با اندازه بزرگ اجتناب شود.

راهکار چهارم: در صورت صلاحدید پزشک معالج، حتی الامکان از رژیم های دارویی ساده تر استفاده شود. برای مثال، انتخاب داروهایی که در زمان های یکسان مصرف می شوند یا نیاز به تعداد دفعات مصرف کمتری دارند.

راهکار پنجم: بهتر است پزشکان محترم تمام عوارض داروها و طریقه مصرف آن ها را به طور کامل وبه زبان ساده و قابل درک برای بیمار شرح دهند.

راهکار ششم: داروسازان محترم می توانند با الصاق برچسب راهنمای مصرف دارو با اندازه های بزرگتر و همچنین ارائه توضیح در رابطه با اینکه هر دارو مربوط به کدام بیماری می باشد )برای مثال، داروی قلب، فشار، قند خون، درد زانو، آرامبخش و ..(، نقش بسیار موثری داشته باشند.

راهکار هفتم: نهایتا اینکه یکی از مشکالت اساسی سالمندان، مصرف خودسرانه داروها می باشد. هر دارویی اعم از شیمیایی و گیاهی در صورت مصرف بیش از اندازه باعث بروز عوارض جانبی خطرناک و یا ایجاد تداخل دارویی با سایر داروهای مصرفی فرد می شود، بنابراین تمامی داروها می بایست زیر نظر پزشک و داروساز مصرف شوند.

بررسی‌های جمعیتی سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که جمعیت جهان رو به سالمندی می‌رود و این روند در آینده سریع‌تر از قبل خواهد بود. نسبت جمعیت سالمند جهان (۶۵ ساله و بیش‌تر) در سال ۲۰۲۰، برابر ۹٫۳ درصد بود. با فرض ثبات باروری در مقدار کنونی خود، متوسط در سال ۲۰۵۰ این مقدار بیش از دو برابر خواهد شد، یعنی به مقدار ۲۲٫۸ درصد خواهد رسید.

در سال ۲۰۲۰، نسبت جمعیت ۶۵ سال و بیش‌تر در کشورهای پیشرفته ۱۷٫۶ درصد و برای سایر کشورها ۶٫۳ درصد برآورد شده است. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۵۰، ۱۵٫۶ درصد از جمعیت جهان ۶۵ ساله و بیش‌تر باشند، در حالی که این نسبت در کشورهای توسعه‌یافته ۳۳٫۴ درصد و در کشورهای در حال توسعه ۱۹٫۵ درصد و در کشورهایی که حداقل توسعه‌یافتگی را دارند ۹٫۵ درصد باشد.

مطالعات نشان می‌دهد که جمعیت ایران نیز همگام با جمعیت جهان رو به سوی سالمندی می‌رود. زیرا ایران مراحل اولیه‌ی گذار جمعیتی را پشت سر گذاشته است. آمار و ارقام حاصل از سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن نشان می‌دهد که تعداد جمعیت سالمند ایران در طی دهه‌های اخیر در حال افزایش بوده است.

مقایسه نسبت جمعیت ۶۰ و ۶۵ ساله و بیش‌تر جهان و ایران در سال‌های ۱۹۵۰ تا ۲۰۲۰ مأخذ: سایت سازمان ملل مورخ ۵/۰۳/ ۲۰۲۰

 با عنایت به این آمارها  به اهمیت دارو درمانی در سالمندان پی میبریم و بایستی پزشک ، پرستار، داروساز ، خانه سالمندان را بطور علمی مورد توچه قرار دهیم. وزارت بهداشت و درمان بایستی دراین زمینه استراتژی خاض را در برنامه های خود ترتیب دهد.

فارماکوکینتیک داروها در سالمندان

فارماکوکینتیک جنبه‌ای از داروشناسی می‌باشد که به بررسی پارامترهایی چون فراهمی زیستی، کلیرانس، متابولیسم، نیمه‌عمر، حجم توزیع و اثر عبوراوّل داروها می‌پردازد. اغلب فارماکوکینتیک به صورت مزدوج همراه با فارماکودینامیک مطالعه می‌شود. در واقع اولی اثر بدن بر دارو است و دومی اثر دارو بر بدن.

برای بهبود مدیریت داروها و افزایش اثربخشی و کاهش اثرات جانبی، نیاز است که فرآیند فارماکوکینتیک داروها به دقت مورد بررسی قرار گیرد و اطمینان حاصل شود که شرایط محیطی و مصرف دارو بهینه شده‌اند. همچنین، درمان‌های ترکیبی (چند دارویی) نیاز به مدیریت دقیق‌تری دارند تا تداخلات بین داروها کاهش یابد و اثرات مطلوب حاصل شود.

این مراحل با هم تعامل پیچیده‌ای ایجاد می‌کنند که برای تحلیل اثرات دارو و تنظیم دقیق مقدار و زمان مصرف داروها درمانی اهمیت دارد. برای مدیریت تداخلات دارویی، افراد باید به پزشک خود اطلاع دهند که داروهای دیگری که ممکن است مصرف کنند یا در حال حاضر مصرف می‌کنند را بگویند. پزشک می‌تواند داروها را با توجه به تاریخچه پزشکی، نوع داروهای مصرفی و وضعیت سلامت کلی فرد تنظیم کند و اطمینان حاصل کند که تداخلات دارویی حداقل باشند.

باید توجه داشت که جذب ، انتشار ، متابولیسم  ودفع داروه در سالمندی نسبت بدوران های قبل از سالمندی بسیار تفاوت خواهد داشت چرا که دفیزیولوژی ارگان های درگیر این اعمال مثلا" متابولیسم  تغییر مینماید.

گذار جمعیتی (Population Transition) و پیر شدن جمعیت در سطح دنیا یکی از چالش های مهم کشورها در قرن بیست و یکم است. بروز بیماریهای متعدد در سالمندان باعث می گردد که این افراد نسبت به بالغین جوان و میانسال داروی بیشتری مصرف کنند و در نتیجه دچار عوارض دارویی بیشتری شوند. تغییرات فارماکوکینتیک و فارماکودینامیک داروها در دوران سالمندی, کاهش بازده قلب, کبد, کلیه ها, تغییرات هموستاتیک در سالمندان, تداخلات دارویی و استفاده از داروهای OTC (Over the Counter) نیز باعث افزایش عوارض داروها در سالمندان می گردد. از آنجا که میزان مصرف دارو در سالمندان با دیگر افراد تفاوت دارد بایستی دوز دقیق داروها با توجه به شرایط توسط پزشک وپرستار سالمندان بکمک فرمول های خاص محاسبه گردد.

یکی از مهمترین مهارت هایی که پرستاران بطور مستمر با آن مواجه میشوند محاسبات دارویی و سرمی است و پرستار جهت تجویز داروها نیاز به دانستن نحوه محاسبات دارویی و سرمی دارد.

یکی از مهمترین مهارت هایی که پرستاران بطور مستمر با آن مواجه میشوند محاسبات دارویی و سرمی است و پرستار جهت تجویز داروها نیاز به دانستن نحوه محاسبات دارویی و سرمی دارد.

مصرف دارو در سالمندان نیازمند دقت و شناخت کامل از وضعیت پزشکی فرد می‌باشد. مشاوره با پزشک، رعایت دستورات مصرف و تدابیر ویژه می‌تواند بهبودی در کیفیت زندگی و بهبود وضعیت سلامتی سالمندان را به همراه داشته باشد. به یاد داشته باشید که مصرف صحیح داروها یکی از عوامل اساسی در ارتقاء سلامتی افراد مسن می‌باشد. مصرف داروی سالمندان باید با حوصله و دقت انجام شود. تاثیرات داروها در این گروه از افراد ممکن است متفاوت باشد، لذا رعایت دستورات پزشک و اطلاعات دقیق در مورد هر دارو امری اساسی است. پرستار سالمند و یا سالمند تنها باید از یک راهکار برای یادآوری زمان مصرف دارو استفاده کنند. از آنجا که برخی افراد از جدول، تقویم یا جعبه های مخصوص دارو برای یادآوری زمان مصرف دارو استفاده می کنند، در این زمینه از پزشک یا داروساز راهنمایی بگیرند.

............................................................................................................................................................................................................

تا زمانی که تلاش نکنید کاری فراتر از توانایی‌های فعلی خود انجام دهید، هرگز رشد نخواهید کرد                             

رالف والدو امرسون (فیلسوف و نویسنده‌ی آمریکایی)

مرد موفق کسی است که می‌تواند با آجرهایی که دیگران به سمت او پرتاب می‌کنند، بنایی مستحکم تر بسازد.             دیوید برینکلی (فیلم‌نامه‌نویس آمریکایی