بیماری سیروزکبدی

                    دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد پزشکی تهران گروه فارماکولوژی

                                                                                  ارزانی داشت باشد که در هر نفسی  بجا آوریم شکر بی

به نام خداوند گاری که نعمت نفس را بر ما ارزانی داشت باشد که در هر نفسی  بجا آوریم شکر بی همتایی اش را

**************************************************************************************

سیروز کبد آخرین مرحله از زخم شدن کبد (تصلب بافت‌ها) است که در اثر بیماری‌های کبدی و شرایط خاصی نظیر هپاتیت و مصرف بیش‌ازحد الکل ایجاد می‌شود. همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، کبد نقش مهمی در بدن دارد و ضمن سم زدایی بدن باعث تصفیه و پاک شدن خون و تولید مواد مغذی می‌شود.

سیروز کبدی واکنشی است به آسیب‌دیدگی کبد. هر وقت که کبد آسیب ببیند، شروع به ترمیم و بهبود خود می‌کند. اما طی فرایند سیروز کبد، بافت‌های زخمی شکل می‌گیرند و هر چه سیروز بیشتر پیش می‌رود، تعداد بافت‌های زخمی افزایش می‌یابد و عملکرد کبد با مشکلات بیشتری روبه‌رو می‌گردد.

سیروز دیکامپنسیتد (decompensated) اصطلاحی است برای شرح پیش‌روی و افزایش عوارضی جانبی که بر اثر تغییرات سیروز کبدی واکنشی است به آسیب‌دیدگی کبد. هر وقت که فرد مبتلا را به‌خطر بیندازند.

به‌طور کلی درمان سیروز کبدی امکان‌پذیر نیست، اما اگر تشخیص سیروز کبد زود و به‌موقع انجام شود و روش‌های درمانی مناسبی به‌کار گرفته شود، از آسیب‌های بیشتر جلوگیری می‌شود.

علایم سیروز کبد چیست؟

علایم سیروز کبدی معمولا در ۳۰ تا ۴۰ سالگی خود را نشان می‌دهند. در مراحل ابتدایی بیماری، بدن می‌تواند عملکرد نامناسب کبد را تا حدودی جبران کند، ولی کم‌کم نشانه‌های حاد شدن مشکل به‌چشم می‌خورند. این مشکل معمولا تا وقتی که پیشرفت گسترده‌ای در کبد نداشته باشد، همراه با علائم و نشانه خاصی نیست. ابتدایی‌ترین علایم سیروز کبد مشابه سایر مشکلات کبدی و به شرح زیر است:

زردی پوست و چشم‌ها، فشار خون بالا در سیاهرگ باب کبدی: افزایش فشار خون دررگی که به کبد می‌رود،

ناراحتی و خارش پوست،کبودی بدن با دلایل ساده ، وقوع خون‌ریزی در بدن با دلایل ساده

آب‌آوردگی شکم (آسیت)، بی اشتهایی، حالت تهوع ،تورم پاها، کاهش وزن

گیجی، خواب آلودگی، لکنت زبان (انسفالوپاتی کبدی)، ایجاد رگ‌های خونی عنکبوتی‌شکل روی پوست،

قرمزی در کف دست، آتروفی بیضه‌ها در مردان، بزرگ شدن پستان‌ها در مردان.

دلایل ابتلا به سیروز کبدی چیست؟

دلایل متعددی می‌تواند منجر به بیماری سیروز کبدی بشود، اما از شایع‌ترین این دلایل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

سوءمصرف الکل ، هپاتیت‌های ویروسی مزمن (هپاتیت B و C) ، تجمع چربی‌ها در کبد (کبد چرب غیرالکلی).

سایر دلایل احتمالی ابتلا به سیروز کبد به شکل زیر است:

هموکروماتوز یا سرریز و زیادی آهن در خون ، فیبروز کیستی،تجمع مِس در کبد (بیماری ویلسون)

شکل‌گیری ضعیف مجرای صفراوی (انسداد مجرای صفراوی) ، اختلال هاضمه ارثی (سندروم آلاژیل)

اختلالات ارثی در متابولیسم قند بدن (گالاکتوزمی یا بیماریذخیره گلیکوژن)،

بیماری‌های کبدی ناشی از اختلال سیستم ایمنی (هپاتیت‌های خودایمنی)، تخریب مجاری صفرا

(سیروز صفرای اولیه) ، زخم و سخت شدن مجرای صفرا (کُلانژیت صفراوی اولیه)،

عفونت‌هایی مانند تب حلزون ، داروهایی مانند متوترکسات.

سیروز کبدی که ناشی از مصرف بیش‌ازحد الکل است نیز دلایلی دارد که در ادامه به آن پرداخته شده است:

وقتی مصرف الکل، زیادازحد و مکرر باشد، زخم‌هایی در بافت کبد ایجاد می‌شود که مانع از عملکرد صحیح آن است. درنتیجه بدن نمی‌تواند پروتئین کافی تولیدکند یا سموم موجود در خون را تصفیه کند. سیروز کبد دلایل متعددی دارد و علت  سیروز کبد الکلی مستقیما به مصرف الکل وابسته است.

چه کسانی بیشتر در معرض خطر سیروز کبدی الکلی هستند؟

کسانی که زیاد الکل مصرف می‌کنند و طی حداقل ۸ سال مداوم می‌نوشند، در معرض خطر این بیماری هستند. مؤسسه ملی سوءمصرف الکل و اعتیاد به آن در آمریکا، مصرف زیاد الکل را نوشیدن ۵ لیوان یا بیشتر در طول روز و حداقل در ۵ روز از ی ماه تعریف می‌کند.

زنان بیشتر از مردان درمعرض ابتلا به سیروز کبد هستند، زیرا در معده‌شان، آنزیم‌های کمتری برای تجزیه مواد الکلی دارند؛ پس الکل مصرفی آنها بیشتر به کبد راه پیدا می‌کند و باعث ایجاد زخم می‌شود.

عوامل ژنتیکی مانند نداشتن برخی آنزیم‌ها برای تجزیه مواد الکلی، چاقی، مصرف زیاد چربی و هپاتیت C نیز می‌توانند زمینه‌های ابتلا به سیروز را در فردی که احتمال ابتلا به این بیماری را دارد، به‌وجود بیاورند.

تشخیص سیروز کبد عمومی

افرادی که در مراحل اولیه ابتلا به سیروز هستند، معمولا نشانه و علامت خاصی بروز نمی‌دهند. سیروز کبد معمولا پس از انجام آزمایش خون عادی و یا معاینه‌ عمومی ساده مشخص می‌شود. پزشکان برای تشخیص این بیماری چند آزمایش تجویز می‌کنند. آزمایش‌ها از این قرار هستند:

1- آزمایش عملکرد کبد

در این آزمایش، میزان بیلیروبین اضافی خون بررسی می‌شود؛ این ماده نتیجه تجزیه و شکست گلبول‌های قرمز است. میزان برخی آنزیم‌های مشخص نیز که نشان‌دهنده تخریب کبد هستند، در این آزمایش مشخص می‌شود.

2- . آزمایش عملکرد کلیه

در این آزمایش، خون بررسی می‌شود تا میزان کراتینین مشخص گردد. این آزمایش به تشخیص سیروز کبد کمک می‌کند، زیرا در مراحل نهایی بیماری، عملکرد کلیه نیز با اختلال روبه‌رو خواهد بود.

آزمایش هپاتیت B و C: وجود ویروس هپاتیت در خون بررسی می‌شود.آزمایش انعقاد خون: میزان INR برای اطمینان از توانایی انعقاد خون بررسی می‌شود.

احتمال دارد که پزشک معالج به روش‌های دیگری مانند عکس‌برداری نیز توجه کند:

3- الاستوگرافی رزونانس مغزی یا الاستوگرافی گذرا

این آزمایش‌ها هیچ خطری برای بدن ندارند و میزان سفت و سخت شدن کبد را بررسی می‌کنند. به کمک آنها دیگر نیازی به تکه‌برداری (بیوپسی) نخواهد بود.

4- سایر آزمایش‌های عکس‌برداری

به کمک MRI، سی‌تی‌اسکن و سونوگرافی نیز می‌توان سیروز کبدی را تشخیص داد.

5- بیوپسی

همیشه به تکه‌برداری از کبد نیاز نیست، اما گاهی پزشکان برای تشخیص شدت و میزان آسیب‌دیدگی کبد از بیوپسی استفاده می‌کنند.

اگر مبتلا به سیروز کبد باشید، احتمالا پزشک معالج‌تان آزمایش‌های متداول را برای بررسی علائم پیشرفت بیماری یا عوارض آن به‌ویژه واریس مری و سرطان کبد تجویز خواهد کرد.

تشخیص سیروز کبد الکلی

پزشکان معمولا با بررسی پرونده و سوابق پزشکی افراد و میزان مصرف الکل آنها می‌توانند به نتیجه‌گیری درباره این بیماری برسند. انجام برخی از آزمایش‌ها نیز به تشخیص کمک می‌کند.

 نتیجه این آزمایش‌ها موارد زیر را مشخص می‌کند:

کم خونی در اثر فقر آهن ،   بالا بودن سطح آمونیاک خون، بالا بودن سطح قند خون، لکوسیتوز (پرشماری گلبول‌های سفید خون)، بافت‌های ناسالم کبد در نتیجه بیوپسی یعنی برداشتن تکه‌ای از کبد و بررسی آن در آزمایشگاه ، پایین بودن سطح منیزیم در خون ،  پایین بودن سطح پتاسیم در خون،

پایین بودن سطح سدیم در خون ، پرفشاری ورید باب ،

انجام آزمایش آنزیم‌های کبدی که نشان می‌دهد سطح AST دو برابر ALT است.

پزشکان شرایط دیگری را نیز برای بررسی وضعیت بیمار در مورد ابتلا و توسعه سیروز کبد درنظر می‌گیرند.

عوارض جانبی سیروز کبد چیست؟

 عوارض سیروز کبد می‌تواند به‌شکل‌های زیر نمایان بشود.

عوارضی که با گردش خون در ارتباط هستند:

1-فشار خون بالا در رگ‌هایی که کبد را تغذیه می کند(پرفشاری ورید باب)

سیروز کبد، منجر به گردش خون ضعیف و کُند در کبد می‌شود. به‌همین‌دلیل منجر به انتقال خون از روده و طحال به کبد می‌شود.

2-تورم در شکم و پاها ، پرفشاری ورید باب می‌تواند باعث تجمع مایعات در پاها یا ورم پا‌ (ادیما) و شکم (آسیت) بشود. این دو مشکل می‌توانند نتیجه ناتوانی کبد در ساخت مواد پروتئینی کافی در خون مانند آلبومین نیز باشند.

3-بزرگ شدن طحال‌ (بزرگ-طحالی یا اسپلنومگالی)پرفشاری ورید باب موجب تغییراتی در وضعیت طحال نیز می‌شود. کاهش گلبول‌های سفید خون و پایین بودن پلاکت خون نشانه‌ای از سیروز در اثر پرفشاری ورید باب است.

4-عفونت

 اگر دچار سیروز کبد باشید، بدن‌تان در برابر عفونت‌ها بسیار آسیب‌پذیر خواهد بود. آسیت یا همان آب‌آوردگی شکم می‌تواند موجب عفونتی جدی موسوم به پریتونیت باکتریال خودبه‌خودی (SBP) بشود.

5-سوءتغذیه

سیروز باعث ناتوانی بدن در جذب و پردازش مواد غذایی می‌شود. در نتیجه ضعف بدنی، کاهش وزن و سوء تغذیه پیش می‌آید.

6 - خون‌ریزی

پرفشاری ورید باب باعث تغییر مسیر جریان خون به رگ‌های کوچک‌تر، حجیم‌تر شدن و ایجاد واریس در آنها می‌شود. به‌دلیل حجم زیاد و خارج از ظرفیت این رگ‌ها در تحمل خون، به‌آسانی پاره می‌شوند و خون‌ریزی می‌کنند. این مسئله وقتی در قسمت تحتانی مری (واریس مری) یا معده واریس گاستریک) رخ می‌دهد، ممکن است خطر مرگ به‌همراه داشته باشد. اگر در کبد عناصر منعقدساز خون به حد کافی وجود نداشته باشد، خون‌ریزی بی‌وقفه در جریان خواهد بود. عفونت‌های میکروبی نیز از محرک‌های متداول خون‌ریزی هستند.

7- ایجاد سم در مغز (انسفالوپاتی کبدی)

کبدی که دچار سیروز است، نمی‌تواند سموم را مانند کبدی سالم دفع کند. این سموم می‌توانند باعث گیجی در مغز و عدم تمرکز بشوند. علائم این مشکل به‌شکل خستگی و نقصان شناختی اندک تا عدم پاسخ‌گویی به محرک‌ها و کُما متغیر است.

8-زردی

زردی وقتی شکل می‌گیرد که کبد قادر به دفع مواد اضافی خون موسوم به بیلیروبین نیست. زردی موجب تغییر رنگ پوست و سفیدی چشم به رنگ زرد و تیره شدن رنگ ادرار می‌شود.

9- بیماری‌های استخوان

سیروز در برخی از افراد باعث از دست رفتن قدرت استخوان‌ها و خطر شکستگی می‌شود.

10- افزایش خطر ابتلا به سرطان کبد

بیشتر افرادی که به سرطان کبد دچار می‌شوند، ابتدا با سیروز دست‌وپنجه نرم کرده‌اند.

11- نارسایی کبدی و سایر اندام‌ها

سیروز بعضا باعث نارسایی کبدی و سایر ارگان‌ها می‌شود. چنین مشکلی یکی از عوارض شاخص سیروز کبد است، اما دلایل ایجاد آن کاملا مشخص نیست.

عوارض سیروز کبدی الکلی چیست؟

سیروز کبد الکلی نیز می‌تواند عوارض جانبی زیادی ایجاد کند. به این حالت سیروز کبد دفع‌شده می‌گویند. نمونه‌هایی از این عوارض به این شکل هستند:

آب‌آوردگی شکم (آسیت) یا ایجاد مایع در معده ، آنسفالوپاتی یا گیجی روانی ، خون‌ریزی درونی یا واریس مری،

زردی و یرقان که باعث ایجاد هاله‌ای از زردی در سفیدی چشم می‌شود.

طول عمر بیماران سیروز کبدی

کسانی‌که دچار سیروز کبد حاد می‌شوند، نیاز به پیوند کبد خواهند داشت. بیمارانی که سیروز کبد الکلی دفع‌شده دارند، پس از پیوند نیز احتمال زندگی در طول ۵ سال، ۷۰ درصد برایشان وجود خواهد داشت.

پیشگیری از ابتلا به سیروز کبدی چگونه است؟

با مراقبت بیشتر از کبد می‌توان از ابتلا به بیماری‌های کبد نظیر سیروز جلوگیری کرد.

1-    الکل مصرف نکنید

اگر به سیروز مبتلا نیستید، اما دچار سایر ناراحتی‌های کبدی هستید، باید از مصرف الکل پرهیز کنید. برای افراد سالم (زنان در همه سنین) نوشیدن یک لیوان بیشتر از نوشیدنی‌های الکلی در روز و همین مقدار برای مردان بالای ۶۵ سال و نوشیدن بیشتر از ۲ لیوان مواد الکل‌دار در روز برای مردان زیر ۶۵ سال می‌تواند خطر ابتلا به سیروز را افزایش بدهد.

2-    رژیم غذایی سالم داشته باشید

سعی کنید رژیم غذایی سالم داشته باشید به این معنی که رژیم غذایی شما مبتنی‌بر سبزیجات و میوه‌ها باشد. از غلات کامل استفاده کنید و میزان پروتئین متناسب و به‌اندازه را فراموش نکنید. مصرف پروتئین نباید بیش‌از‌حد باشد. قهوه کافئین‌دار می‌تواند از کبد در برابر سرطان و فیبروز محافظت کند.

۳- حفظ تناسب وزن را در نظر داشته باشید.

حد زیادی از چربی‌ به کبد آسیب می‌زند. اگر دچار چاقی افراطی یا اضافه وزن هستید، حتما با پزشک در این‌باره صحبت کنی

4-خطر ابتلا به هپاتیت را کاهش بدهید

استفاده از سوزن آلوده برای تزریق یا روابط جنسی پرخطر می‌تواند احتمال ابتلا به هپاتیت B و C را افزایش بدهد. درباره واکسن هپاتیت با پزشک صحبت کنید.

درمان سیروز کبدی چگونه است؟

درمان سیروز تا حد زیادی وابسته به علت و گستردگی این مشکل است. اهداف درمان، کاهش گسترش زخم‌ها در بافت کبد و جلوگیری و درمان علائم و عوارض سیروز است. اگر کبد تخریب جدی داشته باشد، نیاز به بستری شدن در بیمارستان نیز وجود خواهد داشت.

در مراحل آغازین این مشکل، با شناخت و درمان دلایل بیماری امکان به حداقل رساندن تخریب کبد وجود دارد. برای درمان می‌توان از موارد زیر کمک گرفت:

1-درمان وابستگی به الکل

افرادی که به‌خاطر مصرف زیاد الکل به سیروز دچار شده‌اند، باید سریعا مصرف آن را کنار بگذارند. اگر به‌خاطر الکل به این بیماری مبتلا شده‌اید، باید آن را ترک کنید، زیرا هر مقدار از الکل برای کبد سمی است. درصورتی‌که ترک الکل برای‌تان دشوار باشد، پزشک راه‌حل‌هایی برای رهایی از این اعتیاد به شما معرفی خواهد کرد.

۲. کاهش وزن

افرادی که به دلایلی غیر از کبد چرب ناشی از مصرف الکل به سیروز دچار شده‌اند، با کاهش وزن و کنترل سطح قند خون می‌توانند به سلامت خود بیشتر کمک کنند. میزان پروتئین ورودی به بدن در هنگام کاهش وزن، برای کنترل بیماری سیروز ضروری است.

3-. استفاده از داروها برای کنترل هپاتیت

داروها از طریق درمان ویروس‌های هپاتیت B و C میزان تخریب و آسیب‌دیدگی به کبد را محدود می‌کنند.

4-سایر داروها برای کنترل علائم و دلایل سیروز

دارودرمانی به کند شدن برخی از انواع سیروز کمک می‌کند. مثلا برای افرادی که به سیروز صفراوی مبتلا هستند، تشخیص زودهنگام و استفاده از داروها می‌تواند نقش مهمی در پیشرفت ‌نکردن بیماری داشته باشد.

سایر داروها نیز می‌توانند به کاهش و رهایی از برخی علائم مانند خارش، خستگی و درد کمک کنند. برای مقابله با سوءتغذیه ناشی از سیروز، مکمل‌های غذایی نیز تجویز می‌شوند و از پوکی استخوان و آسیب رسیدن به آنها نیز محافظت می‌کند.

پزشکان برای درمان عوارض این بیماری نیز اقداماتی می‌کنند. برخی از این موارد به شرح زیر است:

5-درمان آب‌آوردگی اندام‌ها

رژیم غذایی و داروهایی که حاوی سدیم کمتری هستند، از تجمع آب و درنتیجه تورم و آب‌آوردگی شکم جلوگیری می‌کند. اگر میزان آب‌آوردگی اندام‌ها خیلی زیاد باشد، لازم است تا این آب کشیده یا از روش‌هایی برای کاهش این حجم از آب استفاده شود. بنابراین لازم است تا از لوله‌ای کوچک (TIPS) در رگ کبدی استفاده شود تا فشار خون در کبد کاهش یابد و میزان تجمع آب کند شود.

6-کنترل فشار خون

داروهای مخصوص تنظیم فشار خون می‌توانند موجب کنترل افزایش فشار در رگ‌هایی شوند که کبد را تغذیه و از خون‌ریزی شدید جلوگیری می‌کنند. پزشکان معمولا با انجام آندوسکوپی در فواصل زمانی منظم، به‌دنبال رگ‌های حجیم‌شده در مری و معده‌اند، زیرا این رگ‌ها در آستانه خون‌ریزی هستند.

7-درمان عفونت‌ها

برای درمان عفونت‌ها از آنتی‌بیوتیک‌ها یا سایر داروها استفاده می‌شود. شاید هم پزشک معالج واکسن‌هایی برای جلوگیری از ابتلا به آنفولانزا، ذات الریه و هپاتیت تجویز کند.

8- آزمایش خون و سونوگرافی

برای بررسی ابتلا به سرطان، پزشک احتمالا آزمایش‌های خون و سونوگرافی را برای معاینه علائم تجویز می‌کند.

مصرف داروهایی مانند مسدودکننده کانال کلسیم، کورتیکو ‌استروئید، انسولین، مکمل های غذایی، آنتی اکسیدان، SAMeها (آدنوزیل متیونین)؛

کمک گرفتن از مشاور تعذیه: مصرف الکل باعث می‌شود تا بدن ازنظر تغذیه در شرایط خوبی نباشد و سوخت‌وساز آن با مشکل روبه‌رو شود؛

مصرف پروتئین اضافی برای جلوگیری از مشکلات مغزی (آنسفالوپاتی)؛

پیوند کبد: انجام عمل پیوند کبد که باید حداقل ۶ ماه برای دریافت آن انتظار کشید.

روند درمان و مدت آن، تا حد زیادی به ویژگی‌های جسمی فرد و سلامت عمومی او وابسته است. میزان پیشرفت عوارض سیروز کبد الکلی نیز در این روند تأثیرگذار است. این موضوع حتی در صورت توقف مصرف الکل نیز به قوت خود پابرجای است.

پیوند کبد چگونه است؟

در مراحل پیشرفته بیماری سیروز کبد، عملکرد کبد کاملا متوقف می‌شود؛ به‌همین‌دلیل نیاز به پیوند ضرورت می‌یابد. وقتی عوارضی چون زردی، آب‌آوردگی شکم و اندام‌ها، واریس خون‌ریزی، انسفالوپاتی کبدی، سرطان کبد یا نارسایی کبد رخ می‌دهد، گزینه پیوند کبد نیز مطرح می‌شود. پیوند کبد از طریق اهدای کبد سالم از فردی که دچار مرگ مغزی شده یا بخشی از کبد یک فرد زنده صورت می‌گیرد. سیروز رایج‌ترین دلیل پیوند کبد است.افرادی که می‌خواهند عمل پیوند شوند، باید آزمایش‌ها و معاینه‌های گوناگونی را پشت سر بگذارند تا پزشکان از بابت نتیجه مطلوب مطمئن شوند.

درمان سیروز کبد در آینده چگونه خواهد بود؟

پژوهشگران درحال بررسی درمان‌های جدید و مختلفی برای سیروز کبد هستند، اما پیشرفت کار فعلا سرعت زیادی ندارد. یکی از دلایل محدودیت در کشف درمان‌های جدید، عوارض و دلایل متعدد ایجاد سیروز کبدی است. ترکیبی از معاینات متداوم، تغییرات در سبک زندگی و داروهای جدید می‌تواند برای افرادی که در آغاز و مراحل اولیه این بیماری هستند و مشکل‌شان سریع تشخیص داده شده، راه‌گشا باشد.شاید در آینده روش‌هایی کشف شود تا کاهش یا حتی درمان کامل فیبروز را که بنابه دلایل مختلف به سیروز کبدی می‌انجامد، شاهد باشیم. کسانی‌که درمان‌های هپاتیت C و داروهای هپاتیت B برای‌شان نتیجه‌بخش بوده است، بهبودهایی در تصلب بافت‌ها و فیبروز خود شاهد هستند.

باسپاس از سیده زهرا حسینی فخر دانشجوی دانشگاه آزاد اسلامی واحد پزشکی تهران که در جمع آوری وتدوین مطالب مساعدت داشته اند

.................................................................................................................................................................

                     هرپایانی آغازیست برای مرحله بعد

لیزر و کاربرد آن در پزشکی

                                                        لیزر و کاربرد آن در پزشکی

          دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی گروه فارماکولوژی

دانشکده داروسازی و واحد علوم دارویی تهران ، مدرس فارماکولوژی بیمارستان بوعلی تهران

تقدیم به خدایی که آفرید جهان را ، عقل را ، علم را ،معرفت را ،عشق را ...

در سال 1917 آلبرت انیشتین بنیان اختراع لیزر و سلف را پایه ریزی کرد . و تئوری ساخت تقویت فتوالکتریک که می تواند یک فرکانس واحد یا انتشار تحریک شده را ایجاد کند.

اصطالح لیزر مخفف تقویت نور توسط تابش تحریک شده اشعه است و این بار در سال 1959 در

مقاله ای توسط دانشجویان دانشگاه کلمبیا گوردون گولد ارائه شد.

تئودور میمن در آزمایشگاه های تحقیقاتی هیوز در مالیبو، کالیفرنیا، اولین لیزر عملکردی را با استفاده از هلیوم و نئون ساخت. در سال 1961 ، لیزر تولید شده از بلور های اتریم ،آلومینیوم و گارنت تحت درمان با 3 تا 1 درصد نئودیمیوم  ایجاد شد  . در سال 1962 ،لیزر آرگون ایجاد شد ، در حالی که لیزر یاقوت به اولین لیزر پزشکی برای انعقاد ضایعات شبکیه استفاده شد.

این روزها ، بسیار از تاثیرات شگفت آور لیزر میشنویم. لیزر بدون تردید یکی از اختراعات بسیار شگفت انگیز بشر بوده است . در بسیاری صنایع و یا بسیاری از حیطه های پزشکی این صنعت وارد شده است.

در مجموع لیزر ( laser )یک مخفف است برای عبارت :

Light Amplication by Stimulated Emission of  Radiation

از مفهوم این عبارت برمی آید که لیزر درواقع یک نور تقویت شده است. نوری با خصوصیات منحصر به فرد که با توجه به طول موج خود، کارایی های متنوعی از یک کنترل درد تا جراحی و ... دارد.  یا

               تقویت نور توسط گسیل القائی تابش

مقدمه فیزیک لیزر

 لیزر نوعی نور برانگیخته شــده و پرانرژی است که در شرایط عادی در طبیعت دیده نمی شود، ولی با فناوری و وسایل خاص میتوان آن را ایجاد کرد لیزر با نور معمولی تفاوت هایی دارد که این ویژگی ها باعث توانایی ها و کاربردهای خاص آن می شود. نور لیزر درخشان تر و با شدت بیشتر از نور در طبیعت است. نور لیزر می تواند سخت ترین فلزات را بشکافد و به راحتی از جسم سختی مثل الماس عبور کند و در آن ایجاد حفره نماید. باریکه های کم قدرت و فوق العاده ظریف ا نواع دیگر لیزر را میتوان برای انجام کارهای بسیار ظریف مثل جراحی روی چشم انسان به کار برد. نور لیزر را میتوان با دقت بالایی تحت کنترل در آورد و به صورت باریکه ی مداومی به نام لیزر پیوسته یا انفجارهای سریعی به نام لیزر پالسی استفاده نمود. بر خلاف نور معمولی نور لیزر دارای انرژی کامال هماهنگی است که به این واسطه قدرت زیادی برای انجام کارهای مختلف در آن ایجاد میشود.

نخستین استفاده عملی از چنین تقویت کننده‌هایی توسط گروه جوردون  در دانشگاه کالیفرنیا انجام شد. این گروه نام میزر را، برای آن برگزیدند.   که واژه عبارت است:
Microwave Amplification by Stimulated Emission of Radiation

هنگامی که یک الکترون انرژی را از نور (فوتون) یابصورت گرما  جذب می کند، آن را بصورت انرژی کوانتومی را دریافت می کند. و این الکترون از یک سطح پایین تر به یک سطح انرژی بالاتر رفته،  که دراین حالت همیشه باقی نمی ماند و الکترون در حالت برانگیخته میل دارد به یک وضعیت انرژی پایین تر که توسط الکترون دیگری اشغال نشده برگردد، که این برگشت با ازاد شدن انرژی بصورت فوتون همراه است.

اولین لیزر جهان در ســال 1960 توســط تئودور مایمن که در آن از یاقوت استفاده شده بود اختراع گردید. در همان سال پروفسور علی جوان اولین لیزر گازی را به جهانیان معرفی نمود و بعدها نوع سوم و چهارم لیزرها (لیزرهای مایع و نیمه رسانا) اختراع شدند. تفاوت پرتو لیزر با نور معمولی د ر خاصیت های مهمی است که در این پرتو وجود دارد. این خصوصیات عبارتانداز: همدوسی، تکفامی، مستقیم بودن و شدت زیاد. خواص مذکور در نور معمولی دیده نمیشود و از این ویژگیها برای کارهای مختلف استفاده میشود.

به طور کلی سیستمهای لیزر دارای سه قسمت اصلی هستند:

چشمه انرژی خارجی یا دمنده ،     محیط تقویت کننده ،   کاواک اپتیکی یا تشدیدگر

  پمپ انرژی یا چشمه انرژی: ممکن است این پمپ، اپتیکی یا شیمیایی و یا حتی یک لیزر دیگر باشد. مادۀ پایه و فعال: نامگذاری لیزر به واسطه مادۀ فعال صورت میگیرد.

تشدید کنندۀ نوری: شامل دو آینه بازتابندۀ کلی و جزئی میباشد.

 لیزرها را براســاس مادۀ پایه و تولید کنندۀ آن به چند گروه بخش بندی می کنند: لیزرهای جامد، لیزرهای گازی، لیزرهای مایع یا رزینه، لیزرهای الکترون آزاد و لیزرهای نیمه رسانا. همچنین لیزرها را بر پایه خروجی آنها به دو دسته لیزرهای پالسی و لیزرهای پیوسته تقسیم بندی می کنند و به طور غالب لیزرهای توان بالا را از نوع پالسی می سازند . براســاس تئوری اتمی بوهر اگر اتمی در اثر دریافت انرژی برانگیخته شود، الکترون های برانگیخته بعد از مدت زمان خاصی با از دست دادن انرژی به صورت امواج الکترومغناطیس به مدار با سطح انرژی پایینتر برمیگردد. این فرآیند گسیل خودبه خودی است، به شکل آنی صورت میگیرد و تابع قانون خاصی هم نیست. اگر اتم در تراز تحریکی قرار گرفته باشد، موجی الکترومغناطیس با فرکانس متناســب با ترازها نیز بر اتم فــرود میآید. این موج دارای همان فرکانس اســت که اتــم را از حالت تحریــک به حالت پایه وامــیدارد. این اختلاف انرژی به صورت موج الکترومغناطیس به موج فرودی افزوده می شود .گســیل هر اتم به صورت همفاز به مــوج فرودی افزوده میشــود.

فرآیند تولید لیزر:

الکترون های ماده فعال با دریافت انرژی به لایه های الکترونی بالاتر منتقل میشود این حالت برای اتم ها ناپایدار است و الکترون ها تمایل به بازگشت به لایه اصلی خود دارند لذا در برگشت انرژی خود را با انتشار فوتون های نور ازاد میکنند ( نشر خود به خودی), فوتون های ازاد شده پس از برخود با ایینه ها منعکس وباعث تحریک اتم های دیگر ماده فعال و نشر فوتون از انها میشوند ادامه این روند موجب تابش فوتون های بیشتر و بیشتر از ماده فعال و تقویت نور میگردد یعنی لیزر تولید میشود.

ویژگی های نور لیزر:

monochromatic : تک رنگ یا تک طول موج است .    ـ coherent : هم فاز یا همدوس است.

ـCollimated : واگرایی ان بسیار کم است به طوری که در فواصل طولانی هم در یک جهت حرکت میکند.

  طول موج لیزر به ماده تولید کننده آن (ماده برانگیخته شده) بستگی دارد.

  نام گذاری اغلب لیزرها بر حسب ماده استفاده شده در تولید لیزر صورت میگیرد.

انواع لیزر:

ـ لیزر های گازی(Gas Laser):

لیزری که در آن جریان الکتریکی برای تولید نور در یک گاز تخلیه می شود.

مانند: لیزر هلیوم نئون(He_Ne)، لیزر دی اکسید کربن

(Carbon Dioxid, Co2 ) و لیزر اگزایمر (Excimer )

لیزر CO2 از مهمترین لیزر ها در نوع خود است و از نظر کاربرد فنی آن را در زمره مهمترین لیزر ها دسته بندی می کنند.

تصویر لیزر دی اکسید کربن

ـ لیزر های مایعDye Laser)):

با استفاده از دمش مناسب نوری، رنگ های آلی و اپتیک، لیزر های مایع که به آنها لیزر های  رزینه ای و یا رنگینی نیز گفته می شود قادرند ناحیه طیفی پسوسته ای را از UV تا نزدیک مادون قرمز را در برگیرند، این لیزر ها محیط فعال( که به صورت مایع تهیه می شود) به صورت نوری دمیده می شود تا ملکول های برانگیخته را حاصل کنند. رودامین و سدیم فلوئورسنت دو نمونه از این رنگ ها هستند. مواد رنگی را در حلالی آلی مثل متیل_الکل حل می کنند بنابراین محیط فعال به صورت مایع است .                                                                              

ـ لیزر های حالت جامدSolid starte Laser)):

این لیزر ها از وارد کردن درصد کمی ناخالصی با محیط های میزبان عمل میکند. نخستین لیزر حالت جامد از نوع یاقوت بود. به طور کلی سری فلزات واسط، سری نادر خاکی یا لانتاناید و نیز سری اکتاناید به صورت ناخالصی در محیط های مختلف میزبان، لیزر های حالت جامد را تشکیل می دهند. از مهمترین لیزر های حالت جامد می توان از لیزر یاقوت که یک لیزر سه ترازی است و لیزر های نئودمیوم((Nd:Yag, Nd:Glassنام برد.

 لیزر های حالت جامد

ـ لیزرهای نیمه رسانا Semiconductor Laser)):

در صورتی که قید الکترون را اتم کمتر کنیم، یعنی دامنه حرکت الکترون ها را وسیع تر در نظر بگیریم، با گروه دیگری از محیط های فعال لیزر که از لیزرهای نیمه رسانا تشکیل می شوند مواجه خواهیم شد. تراز های انرژی به صورت نوار های کاملا پهنی از انرژی ظاهر می شوند که ناشی از قرار گرفتن الکترون های لایه آخر اتم ها در شبکیه ساختار بلوری است. بالاترین نوار پر شده از الکترون را نوار ظرفیت و نوار بالاتر را که تهی از الکترون است نوار رسانایی و فاصله ی نوار رسانایی و نوار ظرفیت را گاف انرژی ( Energy Gap) می نامند.

مواد مرسومی که برای لیزرهای نیمه هادی استفاده می شوند عبارتند از گالیم آرسناید(GaAs), آلومینیوم گالیوم آرسناید(AlGaAs) , گالیوم فسفید (GaP)ایندیوم گالیوم فسفاید ( (InGap , گالیوم نایتراید ((GaNو...

علت  کاربرد لیزر در پزشکی:

تک رنگ بودن نور لیزر ،

رفتار متفاوت بافت های مختلف بدن  و رنگدانه های مختلف در  برابر طول موج های مختلف  .

استفاده ی طول موج های متفاوت در بیماران متفاوت .

 چشم پزشکی : اگزایمر باعث برش دقیق از جهت وسعت و شکل و عمق در حد میکرون از قرنیه چشم. درمان عوارض ته چشمی بیماری قند( رتینوپاتی دیابتیک) ،لیزیک جراحی کاتاراکت ..

.

زنان و مامایی: جراحی محتاطانه آبستنی خارج رحمی،معالجه سرطان بافت پوششی دهانه و گردن رحم،چسبندگی های موجود در اندام خاصره و اندومتر،معالجه خونریزی های رحم و...

ـ پوست: از طریق جذب لیزر یون آرگون توسط رنگدانه های هموگلوبین و ملانین پوست باعث درمان بیماریهای پوستی، برداشتن خالها و لکه های رنگی و زائد پوستی و آثار خالکوبی.

دندانپزشکی : از بین بردن قسمتهای پوسیده و
 فاسد دندانها ،جوش دادن فیسورهای کوچک در مینای دندان، جراحی لثه و جرم گیری .....

گوش و حلق وبینی : جراحی های گوش مانند ،چسبندگی گوش میانی ،تراواشدن استخوانها ،جراحی بینی و حنجره و ......

ـ ارولوژی : متلاشی شدن سنگ کلیه و جراحی های مختلف بخصوص پروستات .

قلب و عروق: رفع انسداد شریان و برطرف کردن پلاکها( مانند آنژیوپلاستی کرونر) وسایر.....

ـ آنکولوژی : درمانهای فوتوداینامیک تومورهای جامد کوچک با تابش لیزر

ـ فیزیوتراپی:به منظور تسکین درد و التیام بافت از لیزر هلیو-نئون و Diod Laserاستفاده می شود.

لیزر اگزایمر:لیزر اگزایمر یا لیزر چشمی و یا لیزر اکسیپلکس، لیزری بسیار دقیق است که با امواج نوری وپرانرژی و غیر قابل رویت، سطح قرنیه را تراش می دهد، به این صورت که پالس های نوری با طول ده نانو

تا چند ده نانو ثانیه در طول موج ماوراء بنفش تولید میکند    

لیزرهای اگزایمر مورد استفاده در پزشکی دارای طول موج های 193 ،248 ،308 نانومترهستند که در جراحی چشم و عروق کاربرد دارند.

با استفاده از این روش، میتوان سطح قرنیه را کم شیب تر کرد، همچنین میتوان تصور کرد که این لیزر، سطح قرنیه را به گونه ای تراش میدهد که گویی لنز تماسی دائمی روی قرنیه گذاشته باشیم. دقت لیزر اگزایمر به حدی است که با هر پالس ،طی 9-10 ثانیه ،0.25میکرون از بافت را تراش میدهد که معادل 0.005 ضخامت موی انسان است.

عمل های جراحی رایج با استفاده از دستگاه لیزر اگزایمر:

_ پی آرکی(PRK):

 در این روش لایه نازکی از روی سطح قرنیه (اپیتلیوم)،برداشته شده،سپس عمل لایه برداری به وسیله لیزر ABLATIONصورت می پذیرد که پس از مدتی اپیتلیوم بهبود می یابد .

_ لیزیک(LASIC):

در این روش ،قسمتی از قرنیه ،در حدود 160 میکرومتر که شامل اپیتلیوم ،بویمن و بخشی از استروما است،به وسیله ی دستگاه لیزر FEMTO SECONDبرداشته میشود وسپس ABLATIONانجام میگیرد.بعد از آن دوباره لایه برداشته شده ،در جای خود گذاشته میشود.

ـ لازک (LASEK):

 در این روش مانند لیزیک است ،با این تفاوت که فقط اپیتلیوم برداشته میشود ،طوری که تخریب نشود و پس از عمل جراحی سر جای خود گذارده میشود.

نتیجه نهایی : بیماری هایی قابل درمان با لیزر

...................................................................................................................................................................................

سپاسگزاری:

از دانشجویان مهندسی پزشکی بالینی دانشگاه آزاد اسلامی واحد پزشک تهران

خانم ها: مهسا باقری ، زهرا نوری  و آقایان :شایان ملکی،عرفان نوایی و احمد رضا قربانی

که در تنظیم ، جمع آوری مطالب وتصاویر نهایت همکاری را داشته اند صمیمانه تشکر مینمایم.

................................................................................................................................................

گاهی لحظه های سکو ت  پر هیاهوترین دقایق زندگی هستند

مملو از آنچه میخواهیم بگوییم   ولی نمیتوانیم ...........................

خدایا من سکوت میکنم    مسپارم دست خودت

قضاوت با تو و حکم هم باتو