دارورسانی هوشمند پل ارتباطی بین بیمار و دارو

          دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی واحد دانشگاهی بیمارستان خاتم الانبیاء تهران

سلام به خدا، سلام به اهل سلام ، سلام به شما خوبان

روزتان پر از لذت زند گی ،دلتان بدون کینه ، دوستیتان دیرینه ،  دنیای اطرا فتان پر از محبت

دارورسانی یکی از مهمترین و پیچیده ترین شاخه های داروسازی است که امروزه به لطف به کارگیری علوم دیگر گسترش چشمگیری داشته است. این پیشرفتها به ویژه در حوزه مکانیسمها و سیستمهای دارورسانی بسیار تاثیرگذار و راهگشا است.

دارورسانی هدفمند در اصطلاح مجموعه فعالیتهایی است که منجر به تجمع مواد دارویی در یک منطقه خاص از بدن میشود. بسته به محل بیماری این فعالیتها ممکن است باعث رسیدن دارو به عضوی خاص، نوع خاصی از سلول و یا حتی برخی از اندامکهای درون سلولی باشد. اصلیترین مزیت استفاده از دارورسانی هدفمند افزایش اثرات درمانی دارو بدون القای عوارض جانبی بر روی اندامکها، بافتها و یا سلولهای سالم است. ایده اصلی دارورسانی نخستین بار نزدیک به صدسال پیش توسط پائول ارلیچ (Ehrlich Paul )بنیانگذار "شیمی درمانی" با بیان نظریه انقالبی "جعبه های جادویی" شکل گرفت. استدلال او در این مفهوم فرضی، این بود که با هدف قرار دادن گیرندههای پاتوژنها میتوان از آسیب به بافتهای سالم جلوگیری نمود

داروسازی تحقیقاتی‌ترین رشته میان رشته‌های علوم پزشکی و پل ارتباطی بین رشته‌های علوم پایه (فیزیک، شیمی و زیست‌شناسی) و علوم پزشکی است. داروسازی علم تهیه دارو از مواد و ساختن مواد شیمیایی و بهداشتی است. صاحبان این شغل رابط پزشک و بیمار هستند که با دادن اطلاعات مورد نیاز درباره‌ نحوه مصرف داروها به بیمار زنجیره خدمات پزشکی را کامل می‌کنند. هر چند این چرخه به علت کمرنگ بودن نقش داروسازان در کشور ناقص است.

         

پیش‌بینی‌های محقق شده نشان می‌دهد،‌ فناوری نانو توانسته است در حوزه‌های مختلف ازجمله رشته‌های پزشکی همچون داروسازی موفقیت‌های قابل توجهی داشته باشد، به گونه‌ای که اندیشمندان معتقدند، آینده پزشکی با کمک نانوفناوری دچار تحولات عظیمی خواهد شد، زیرا نانو ذرات به دلیل کنترل و آهسته کردن رهایش دارو ـ اندازه ذره‌ای کوچک‌تر از سلول ـ زیست سازگاری و نیز افزایش کارآیی درمانی دارو می‌تواند به عنوان یک سیستم دارورسانی بسیار موثر عمل کند.

در طول این سالها دارورسانی کم کم جایگاه خود را پیدا کرده و اهمیت آن آشکار شده است به طوری که امروزه بسیاری از دانشمندان تحقیقات خود را به توسعه استراتژیهای دارورسانی هدفمند برای درمان بیماریهای تهدیدکننده بشر اختصاص دادهاند و چندین مورد آن نیز به بازار مصرف دارو وارد شده است. از لحاظ تئوری هر سیستم تحویل هدفمند دارو باید دو ویژگی داشته باشد: 1 )افزایش کارآیی دارو در بافت بیمار، 2 )کاهش سمیت دارو در دیگر بافتهای سالم. در عصر جدید داروسازی، دانشهای مختلفی نظیر فناوری نانو، شیمی پلیمر و زیست شناسی ملکولی با دارورسانی هدفمند ترکیب شدهاند تا بتوانند این سیستمها را توسعه دهند. به طور کلی یک سیستم دارورسانی هدفمند شامل یک دارو، یک حامل و یک لیگاند هدفگذاری شده است. رفتار بیولوژیک حامل و لیگاند تعیین کننده چگونگی جذب، توزیع، متابولیسم و جذب سلولی است. به همین دلیل ساخت موفق یک حامل و یک لیگاند هدفگذاری شده باعث رساندن دارو به سلول هدف درست میشود.

دارورسانی هدفمند را میتوان با استفاده از روشهای متفاوت از ساده (استفاده موضعی) تا پیچیده حاملهای هدفگذاری شده اختصاصی توسط لیگاندها( انجام داد. به طورکلی مکانیسمهای دارورسانی به سه دسته هدفگیری فیزیکی، هدفگیری انفعالی و هدفگیری فعال تقسیم میشوند.

عوارض جانبی دارو بیشترین عامل مرگ بیماران

در نانو فناوری با استفاده از خصوصیت جدید و مدرن در حد اتم مولکولی موادی با خصوصیات جدید ساخته می‌شوند که باعث رفع مشکلات داروهای موجود و دستیابی به محاسن جدید می‌شوند. دارو رکن اصلی درمان در دنیاست و 75 درصد درمان‌ها با کمک داروها انجام می‌شود، اما مصرف بی‌رویه آن برخی مواقع عوارض جبران‌ناپذیری به همراه دارد که می‌تواند به خاطر سمی شدن آن باعث مرگ مصرف‌کننده شود. نکته تاسف‌برانگیز آن که اغلب مردم نسبت به این هشدارها و مخاطرات توجه جدی ندارند.

داروهای فعلی بعد از ورود به بدن، در نقاط مختلف بدن پخش می‌شوند و تنها در نقطه موردنظر قرار نمی‌گیرند؛ به همین دلیل روی سایر بخش‌های بدن نیز تاثیر می‌گذارند، به‌گونه‌ای که در بیماری‌های پیشرفته، گاهی عوارض ناشی از دارو بیش از خود بیماری منجر به مرگ می‌شود. وی ادامه می‌دهد: در نانو داروها بیشترین چیزی که به دنبال آن هستیم، رفع این عوارض و هوشمندسازی دارو برای درمان مستقیم سلول‌های بیمار است.

عوارض ناشی از مصرف دارو بیشترین عامل مرگ در بیماری‌های صعب‌العلاج است . در شرایط فعلی چون معمولا بیماری در مرحله بسیار پیشرفته تشخیص داده می‌شود، دوز داروهای مصرفی نیز بسیار بالاست. به همین دلیل دارو بیش از آن که روی سلول‌های مشخصی در بدن بیمار تاثیر داشته باشد، به سایر ارگان‌ها آسیب می‌زند. 

درصد بسیار زیادی از سلول‌های بدن ویژگی مشترک دارند. به همین دلیل عملکرد غشا، هسته سلول و سیتوپلاسم معلوم است، اما عملکرد اطراف غشای سلول‌ها متفاوت است. به همین دلیل موادی که مثلا اطراف سلول‌های روده بزرگ است به آن خصوصیت کولونی می‌دهد. این موضوع درباره سلول‌های قلب، ریه و سایر اندام‌های بدن نیز صدق می‌کند. در ساخت نانوداروها از خصوصیات سطحی این سلول‌ها استفاده می‌کنیم و به عنوان آنتی‌ژن در نظر می‌گیریم. سپس ماده علیه آن را درست و به عنوان آنتی‌بادی به سطح سلول متصل می‌کنیم. اتصال این دو مانند قفل و کلید است. این آنتی بادی فقط به آنتی‌ژنش می‌چسبد و جای دیگر نمی‌رود.

  

تمرکز محققان مهندسی پزشکی روی فناوری نانو و دستیابی به موفقیت‌های قابل توجه در حوزه تشخیص زودهنگام بیماری، این سوال مطرح میشود که  در صورتی رشته داروسازی نتواند همگام با پیشرفت تجهیزات پزشکی و افزایش سطح تشخیص بیماری‌ها رشد کند، آیا درمان بیماری‌ها با مشکل مواجه می‌شود؟ وی در پاسخ می‌گوید: با توجه به این که نانوفناوری موضوعی بین رشته‌ای است، بنابراین به صورت تیمی و همگام با یکدیگر فعالیت می‌کنند.

وی ادامه می‌دهد: در این تیم‌ها پزشکان و متخصصان مختلفی در زمینه داروسازی، شیمی، فیزیک، ریاضی و سایر رشته‌ها حضور دارند و با هم کار می‌کنند. به همین دلیل این احتمال بسیار کم است که متناسب با پیشرفت‌های تشخیصی حوزه دارو رشد مناسب نداشته باشد. حتی اگر فرض کنیم داروسازی همگام با تشخیص پیش نرود، باز هم درمان با داروهای موجود موثر خواهد بود. در حال حاضر، یکی از مهم‌ترین مشکلات بیماران سرطانی، تشخیص دیرهنگام است. در صورتی که بیماری در همان مراحل اولیه تشخیص داده شود، داروهای موجود می‌توانند بیماری را از بین ببرند و فرد را به حالت طبیعی بازگردانند.

آیاداروهای هوشمند خطر دارند؟!

بررسی عوارض محصولات جدید دارویی ازجمله موضوعات تحقیق درنقاط مختلف دنیاست، زیرا همچنان این سوال مطرح است که داروهای هوشمند تا چه اندازه می‌توانند بدون عارضه باشند یا احتمال بروز عوارض جدید ناشناخته ناشی از مصرف این داروها چقدر است. هر دارویی اعم از هوشمند و غیرهوشمند می‌تواند سمی باشد. برخی معتقدند، به همان میزان که داروهای هوشمند می‌توانند به صورت مستقیم وارد سلول بیمار شوند، فرآیند درمان را سرعت ببخشند و آن را کوتاه کنند، این ریسک نیز وجود دارد که با عبور از سدهای مغزی ـ نخاعی یا سیستم تنفسی وارد سلول‌های دیگر شوند و عوارضی به همراه داشته باشند.

 

خطرهای باور نکردنی از داروهای هوشمند             ساخت نانو حامل هوشمند دارو به سلول های سرطانی بافت رحم

تاکنون هیچ یک از مطالعات سمی، خطرناک بودن داروهای تولیدی را اثبات نکرده‌اند. هر چند ممکن است در آینده چنین چیزی تأیید شود، اما در حال حاضر پاسخ تحقیقات به این سوال منفی بوده است.

اقتصادی شدن مصرف دارو

بنا بر گزارش جام جم آنلاین و مصاحبه  سرکار خانم دکتر فاطمه اطیابی مدیر محترم نانو فناوری دانشکده داروسازی دانشگاه تهران قیمت دارو برای بیماری‌های سخت و صعب‌العلاج برای مصرف‌کنندگان با هر سطح از درآمد گزاف است. به طور مسلم حضور تجهیزات جدید پزشکی و متناسب با آن نیروهای ماهر، باعث افزایش قیمت داروهای تولیدی می‌شود، اما از جهاتی دیگر نیز باعث کاهش هزینه خواهد شد.

اکنون تعدادی از داروهای ضدسرطان با فناوری نانو در کشور تولید می‌شوند، درست است که داروها قیمت بالاتری دارند، اما به واسطه بهینه و مفیدبودن آنها میزان مصرف دارو و طولانی بودن دوره مصرف آنها را کاهش می‌دهد. به همین دلیل تعادل اقتصادی در این زمینه به وجود می‌آید.

                              دست آورد محققان علوم پزشکی کشور بر علیه عوارض سوء داروها

پیشرفته ترین رویکرد هدفگیری در دارورسانی هدفگیری فعال است که با اتصال مولکولهای هدف گیرنده به سامانه های دارورسانی امکان پذیر شده است. در این روش میتوان دارو را بصورت کاملا اختصاصی به بافت مورد درمان، اندامکهای درون سلولی ویا مولکولهای اختصاصی منتقل کرد. به طور کلی در این مکانیسم حاملهای دارویی (لیگاندها( نظیر آنتی بادیها یا قطعات مونوکلونال، پپتیدها، اسیدهای نوکلئیک )آپتامرها( و یا مولکولهای کوچک ) مانند قندها و اسیدهای فولیک( را به سمت گیرنده ها هدایت میکنند ) و بیشتر در درمان تومورهای اولیه ای سرطانی که هنوز متاستاز نکرده اند، مورد توجه است.

مطالعات بالینی و پیش بالینی اخیر نشان داده که سیستم دارورسانی هدفمند راه فوق العاده ای برای درمان بیماریهای مختلف تهدید کننده زندگی است. دارورسانی هوشمند به دسته های ذیل تقسیم میشود.

در سالهای اخیر شاهد رشد بی سابقه ای در زمینه تحقیقات و کاربردهای نانوفناوری به ویژه در درمان سرطان هستیم. دارورسانی با استفاده از نانوحاملها به علت قطر بسیار اندک آنها (1777-17 نانومتر) بسیار مطلوب است و کمک شایانی به بهبود بهره وری درمان توسط داروهای انکپسوله (encapsulated )مینماید. در سالهای اخیر ساختارهای نانومتری زیادی با اهداف دارورسانی بررسی و تولید شده اند که در ادامه چند نمونه از مهمترین ساختارهایی که در ابعاد نانومتری به عنوان حامل مورد استفاده قرار میگیرند بررسی میشوند، این ساختارها عبارتند از: نانولیپوزومها، نانوذرات پلیمری، نانوذرات لیپیدی جامد و دندریمرها.

امروزه این نانوساختارها به عنوان حامل های دارو، ژن و همچنین مدلسازی غشاهای سلولی چه در حیوان و چه در انسان مورد استفاده قرار میگیرد.

     

                  تصویر لیپوزوم                                  فناوری لیپوزوم تحولی در سیستم دارو رسانی

توانایی این نانوساختارها در کپسوله نمودن مقدار زیاد دارو، به حداقل رساندن عوارض جانبی ناخواسته، اثربخشی بالا و سمیت پایین توانسته علاقه محققین را به این نانوساختار جلب کند. علاوه بر این از دیگر مزایای نانولیپوزومها میتوان به سهولت تولید در حجم های صنعتی، کیفیت عالی ساخت، تنوع در اندازه ی ذره ای، ترکیب شیمیایی و بار الکتریکی اشاره کرد. لیپوزومها دارای دامنه اندازه ذره ای گسترده ای هستند که شامل ماکرولیپوزوم های با اندازه میکرونی تا لیپوزوم های با اندازه نانو میشود. در صنعت داروسازی عمدتا از نانولیپوزوم (لیپوزوم های با اندازه کمتر از 277 نانومتر) استفاده میشود. این لیپوزومها قادر خواهند بود براحتی از انواع سدها و موانع پیش رویشان از جمله سدهای خونی عبور کنند. به عنوان مثال داروی دوکسوروبیسن لیپوزومی که توسط شرکت Zeneus با نام تجاری Myocet تولید میشود، یکی از مهمترین داروهای درمان کننده سرطان متاستاز دهنده سینه است.

نانوذرات پلیمری به عنوان حامل های دارویی هم از پلیمرهای زیست تخریب پذیر و هم از انواع غیر زیست تخریب پذیر ساخته می شوند. در سال های اخیر، نوع زیست تخریب پذیر آنها به سبب توانایی در رهش ملایم دارو، امکان بارگذاری مقادیر بالای مواد دارویی و جلوگیری از تخریب دارو توجه قابل ملاحظه ای را به عنوان سیستمهای بالقوه مناسب برای دارورسانی به خود اختصاص دادهاند. در این سیستم، دارو هم به صورت به دام افتاده و یا اتصال یافته توسط پیوند کووالانسی به ماتریس پلیمری بارگذاری میشوند. علاوه بر این نانوذرات پلیمری به منظور بهبود کیفیت سطح که میتواند باعث افزایش کارایی جذب دارویی شود نیز به کار برده میشوند. پلی اتیلن گلیکول های  اصلاح شده به طور گسترده ای در نانوذرات پلیمری به منظور بهبود پخش زیستی مورد استفاده قرار میگیرند.

 

نانو ذرات پلیمری گامی بسوی نانو پزشکی         تولید نانو ذرات پلیمری برای وضوح تصاویر پزشکی

نانوذرات لیپیدی جامد(SLN )ساختارهایی کلوئیدی هستند که میتوان آنها را با کمک امولسیون سازی تهیه نمود و با استفاده از نیروهای مکانیکی مانند انرژی فراصوت و هموژنیزر به اندازه ی زیر میکرومتر رسانند. ایـن سیسـتمها بـا جـایگزینی فـاز روغنی امولسیون o/w با یک روغن جامد یا مخلوطی از روغن های جامد، یعنی مخلوطی از ذرات مـاتریکس لیپیـدی کـه در دمـای اتـاق و در بـدن جامـد مـی باشـند، تشکیل می شوند. نانوذرات لیپیدی جامد از 1/7 تا 37 درصد چربی جامـد که در فاز مایع پراکنده شده است تشکیل مـی شـود و در صورت لزوم از 5/7 تا 5 درصد سورفکتانت نیـز درتهیـه آن استفاده می گردد. میانگین ذرات SLN محدوده ای بین 47 تا 1777 نانومتر را در بر می گیرد. مطالعات نشان داده که ویژگی های فیزیکوشیمیایی و پایداری داروهایی که در SLN بارگیری شدهاند وابسته به خواص داروها و اجزاء به کـار رفته در آن می باشد  این ساختارها توانایی حمل داروها و مواد فعال را در قسمت لیپیدی خود دارند که همین امر موجب محافظت ماده ی مورد نظر از آسیبهای محیطی میشود. در نتیجه این طیف از نانوذرات میتوانند در حمل داروها و طولانی نمودن اثربخشی آنها مورد استفاده قرار گیرند  دارورسانی توسط نانوذرات لیپیدی جامد به عوامل مختلفی مانند راه تجویز نمونه ها، نوع لیپید و ماده ی فعال مورد استفاده و نیز نوع تعامل بدن با ذرات بستگی دارد. مهمترین آنزیمی که در بدن بر این ساختارها اثر میگذارد لیپاز (lipase)است. سرعت تخریب لیپیدهای مختلف با این آنزیم متفاوت است. به طور مثال هرچه طول زنجیره ی لیپیدی طولانی تر باشد، اثر آنزیم در تخریب آن آهسته تر خواهد بود.

     

در حضور برخی از امولسیون کننده ها نیز سرعت تخریب کم میشود و امولسیون کننده به عنوان محافظ لیپید عمل مینماید.

دندریمرها خانوادهای از پلیمرهایی سه بعدی و در ابعاد نانو هستند که در محلول، با ساختار کروی فشرده مشخص میشوند. به جای دندریمر واژه مولکولهای آبشاری نیز استفاده میشد اما بهترین واژه همان "دندریمر" است. با اینکه میتوان منشاء دندریمرها را پلیمرهای خطی و سپس پلیمرهای منشعب دانست، اما ویژگیهای ساختاری شگفت انگیز دندریمرها و ماکرومولکولهای با شاخه های زیاد، کامال با ویژگیهای پلیمرهای سنتی متفاوت است. با وجود استفاده پلیمرها در سیستمهای دارورسانی، دندریمرها در مقایسه با آنها حائز منافع بیشتری هستند. آنها چند پاشیدگی (polydispersity )محدود و ابعادی در حد نانومتر دارند که موجب عبور آسانتر از سدهای بیولوژیکی میشود. دندریمرها میتوانند مولکولهای میهمان را به وسیله گیرندهها موجود در سطح خود حمل ویا درون حفرات موجود در بین شاخه ها کپسوله کنند) برخالف پلیمرهای خطی، دندریمرها ماکرومولکولهایی هستند که از یک هسته منشعب میشوند و همه انشعابات در نهایت به یک هسته مرکزی میرسند. در ساخت دندریمرها اندازه و جرم مولکولی آنها به طور دقیق قابل کنترل است. حضور تعداد زیادی انشعاب انتهایی موجب افزایش انحلال پذیری و اختلاط پذیری و واکنش پذیری دندریمرها میشود. انحلال پذیری دندریمرها به شدت تحت تاثیر طبیعت گروههای سطحی قرار دارد برای مثال وجود گروههای آب دوست باعث میشود که دندریمرها در حلال های قطبی محلول باشند و گروههای انتهایی آبگریز موجب انحلال پذیری بیشتر دندریمرها در حلال های غیرقطبی میشود. اهمیت دندریمرها در اینجا مشخص میشود که تاثیر گذاری درمانی هر دارویی به انحلال پذیری خوب آن در محیط آبی بدن وابسته است. تعداد زیادی از مواد با خاصیت درمانی قوی موجوداند اما به دلیل نامحلول بودن، برای اهداف درمانی مورد استفاده قرار نمیگیرند. دندریمرهای محلول در آب قابلیت اتصال به مولکولهای آبگریز با خواص ضدقارچی یا ضدباکتریایی را دارند. احتمال آزادسازی داروی متصل شده بر اثر تماس با موجودات زندة مورد هدف وجود دارد و بنابراین این کمپلکسها به عنوان سیستمهای تحویل دهنده دارو لحاظ میشوند.

            

پیش داروهای هدفمند پیش داروها ترکیبات بیولوژیک غیرفعالی هستند که بعد از مواجه با یک سد فیوزیولوژیک خاص به شکل فعالشان تبدیل میشوند. پیش داروها با هدف بهبود پارامترهایی نظیر کاهش عوارض، حلالیت، پایداری، زیست تخریب پذیری، سمیت، متابولیسم سیستمی ایجاد شدهاند. در سالهای اخیر گروهی از پیش داروها، به نام پیش داروهای هدفمند مورد توجه بسیاری قرار گرفته اند. به طور کلی یک پیش داروی هدفمند حاوی یک داروی والد یا مشتقات آن، یک پیوند قابل شکستن در اثر فعالیت شیمیایی یا آنزیمی )مانند آمید و استر)،. انتخاب درست پیوند شکستنی و ساختار هدفگذار نقش تعیین کننده ای در ساخت پیش داروی هدفمند دارد. پیوندهای شکستنی که معمولا در ساخت پیش داروها استفاده میشوند عبارتند از: آمیدها، استرها، پیوندهای دی سولفیدی و فسفات استرها که از میان آنها استر و آمید کاربرد بیشتری پیدا کرده است. پیوند استری معمولا توسط آنزیم استراز که پراکنش زیادی در بدن دارد شکسته میشود. یکی از متداولترین داروها برای رفع التهاب دستگاه فوقانی، التهاب حاد سینوسها، التهاب نای و نایژه، خروسک و کنترل سرفه های خشک ناشی از گلودرد خفیف و تحریک ناشی از سرما خوردگی به صورت قرص، شربت و قطره خوراکی استفاده میشود که طی متابولیسم در بدن به شکل دکستروفان در میآید.

   

سیستمهای دارورسانی سلولی دارای مزایای متعددی از قبیل سازگاری زیست محیطی، کاهش ایمنی زایی، نیمه عمر طولانی و کنترل شده و هدفمندی ذاتی به سوی سلولهای ملتهب، مجروح و سلولهای سرطانی است. سلولهای تک هسته ای مانند سلولهای دندریت، مونوسیتها و ماکروفاژها تمایل زیادی به بلعیدن مواد خارجی و جمع آوری سلولهای آسیب دیده، ملتهب و سرطانی دارند.

بنابراین این سلولها برای دارورسانی هدفمند و به منظور بهبود و افزایش اثر یک دارو بدون القای واکنشهای ایمنی بسیار مناسب هستند. به طور معمول سلولها به سه طریق میتوانند در زمینه دارو رسانی به کار برده شوند. در روش اول مواد دارویی به صورت تروجان ( تروجان‌ها برخلاف ویروس‌ها دارای قابلیت خود-تکثیری نیستند و فایل‌ها یا رایانه‌های دیگر را آلوده نمی‌کنند)   به درون سلولها وارد شده و به محل آسیب رسانده میشوند. نشاندن ملکولهای دارویی بر روی سطح سلول و آزاد شدن آن پس از رسیدن به بافت آسیب دیده روش دوم است و رویکرد سوم با استفاده از سلولهای اصلاح ژنتیکی شده به عنوان کارخانه های بیولوژیک است که در محل آسیب پروتئینهای درمانی آزاد میکنند.

علیرغم آنچه در مورد دارورسانی توسط سلولها گفته شده، این روش هنوز هم با چالشهای متعددی روبه رو است. نخستین چالش، وارد شدن مقدار زیاد مواد دارویی به سلول میزبان و تخریب در محیط داخلی آن است. دوم، مواد دارویی نسبت به سلول میزبان ایجاد سمیت نموده و در نهایت منتشر شدن دارو در جایگاه درست به چالشی مهم بدل شده است. اولین و دوم چالش با انکپسوله کردن داروها درون نانوذراتی که به درون این سلولها وارد میشوند قابل حل است البته وارد کردن داروها به نانوحاملها آنها را کاملا از آسیب محافظت نمیکند اما میتواند کارآیی بارگذاری را افزایش دهد. اما در حال حاضر راه حل عملی و مناسبی برای چالش سوم ارائه نشده است مگر در بعضی موارد خاص که ذکر آن در این مجال امکان پذیر نیست.

بررسی چگونگی گسترش سیستم های دارورسانی چند نکته را آشکار می سازد. نخست آنکه در این مسیر نیازمند ارتباط تنگاتنگ بین رشته های مختلف علمی هستیم. دوم آنکه، برای طرح ریزی طرح های توسعه دهنده ی دارورسانی هدفمند نیاز مستمری به رصد مجموعه فعالیت های مرتبط با این حوزه و الگوگیری از آن ها احساس می شود چراکه این دستاوردهای علمی علاوه بر بهبود نگرش به سامانه های دارورسانی در امر تبدیل مستقیم ایده ها به طرح های بنیادی و کاربردی بسیار پرکاربردند. سوم، به نظر می رسد رشد گرایش سیستم های دارورسانی به سمت حامل های سلولی و رفع چالش های آن احتمالا مهم ترین رهنشان رسیدن به داروهای اختصاصی و پرکاربرد است و دست کم از لحاظ تئوری خالقانه ترین و پرامید ترین روش دارورسانی خواهد بود ولی به هر صورت، همانطور که پیش از این نیز به آن اشاره شده است رهیافت نهایی آن ها به سوی الگوهای بهینه ی دارورسانی مستلزم کوشش های بسیار به ویژه برای رفع نواقص سیستماتیک آن است و به اعتبار بسیار بالا احتمالا در آینده کوششهای متمرکزی در این زمینه انگیزه دهنده محققان خواهد شد.

............................................................................................................................................................................................................

همیشه یادمان باشددر ارتفاعی معین دیگر هیچ ابری وجود ندارد. اگر آسمان زندگیمان ابری ست دلیلش آنستکه هنوز آنقدر بالا نرفته ایم.

قیمت تو به اندازه خواست توست، اگر خدا را بخواهی، قیمت تو بی نهایت است ...................  و اگر

دنیا را بخواهی، قیمت تو همان است که خواسته ای؟؟؟؟؟؟.