حجامت درمانی

به نام انکه نامش آرامش بخش قلب هاست

به نام آنکه که قلم در کف انسان نهاد و  و  بر حرمت آن قسم یاد کرد.

                  Cupping Therapy         حجامت درمانی     

دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد پزشکی تهران گروه فارماکولوژی

حجامت یعنی چه؟
حجامت اصطلاحا به روش خاصی از خون گیری اطلاق می ‌شود که جهت درمان بعضی از بیماری ها به کار می‌رود و دارای سابقه تاریخی هفت هزار ساله می‌باشد و به عنوان یک سنت الهی در روایات و سیره پیامبران و ائمه اطهار علیهم السلام مطرح گردیده و جزء احکام اسلام است و در طب سنتی نیز به عنوان رکن درمان به حساب می آید.

                       

ابن روش عبارتست از ایجاد بادکش و تورم ثابت در نقطه‏ اى از بدن به مدت چند دقیقه و سپس ایجاد چند خراش سطحی در روى پوست به شکل پراکنده به نحوی که تمامی محیط بادکش شده را بپوشاند و بادکش مجدد همان نقطه تا دو الى پنج مرحله متوالی که هر مرحله آن 3 الى 5 دقیقه مى‏کشد، و با کمک بادکش و ایجاد انبساط و مکش در مویرگها از طریق خراشهای سطحی خون گرفته مى شود..
مجموعه خون گرفته شده با این روش به 50 الى 100 سى سى خون بالغ مى‏گردد.

 

جایگاه قانونی حجامت در ایران:

مؤسسه تحقیقات حجامت ایران در سال 1364 با انگیزه یافتن یک روش درمانی موافق با فرهنگ اسلامی و بدون عوارض جانبی تشکیل شد تا بتواند بخش عمده‌ای از مشکلات درمانی مسلمانان جهان را با سنت الهی حجامت درمان کند. تحقیق پیرامون شروع و اطلاعات راجع به حجامت و طب اسلامی ساماندهی شد در سال 1380 طبق رأی شورای محترم نگهبان قانون اساسی و دیوان عدالت اداری حجامت دارای جایگاه رسمی و قانونی در نظام درمانی و بهداشتی کشور شد.

حجامت در دیگر کشورها چه جایگاهی دارد:
پس از این که جرقه ی کارهای علمی حجامت در ایران در سال 1364 زده شد، اولین کشور که به شکل علمی این موضوع را دنبال کرد، کشور آمریکا بود و پزشکان زیاد در این خصوص به فعالیت پرداختند که ثمره ی آن تألیفات ارزشمندی درباره ی حجامت است.

دکتر ایلکی چرالی در آمریکا یک جلد و دکتر یوهان  آبل در آلمان دو جلد (حجامت گرم و خشک و حجامت تر) کتاب وزین در این باره نوشته اند. در سوریه کتابی با عنوان دواءالعجیب کشف قرن بیستم، با امضاء 33 متخصص طب کلاسیک به رشته ی تحریر در آمده و در کشورهای دیگر نیز کتاب های خوب و مقالات پرمحتوا نوشته شده که برخی از آنها در مؤسسه ی تحقیقات حجامت ایران در حال ترجمه است.

در بسیاری از کشورها شیوع حجامت شتاب گرفته است. در دانشگاه الازهر مصر کارهای علمی خوبی انجام شده و در چین به شکل سیستماتیک این روش درمانی اجرا  می شود.
 در بیمارستان های چین یک بخش درمان طب سوزنی ، یک بخش درمان از طریق حجامت، یک بخش داروهای گیاهی و یک بخش طب کلاسیک است.

تاریخ حجامت در ایران و جهان:

حجامت نام یک روش درمانی است که بر اساس قدیمی ترین سند موجود از ۳۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در مقدونیه انجام می شده است و بعدها از مقدونیه به یونان باستان رخنه کرده و در آن زمان شاخص پزشک بودن ، حجامت کردن و داشتن ابزار آن بوده است .

اوراق پاپیروس که از عصر باستان بدست آمده نیز نشان می دهد که حدود ۲۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح ، حجامت امری رایج بوده است . همچنین در کتاب آیورودا ( طب سنتی هند ) که مربوط به متجاوز از ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است ، در مورد حجامت و اثرات درمانی آن بحث شده است .

بقراط که حدود ۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح زندگی میکرده است ، با روشهای مختلف حجامت کاملا آشنا بوده و در آثار خود به موارد استفاده و منع استفاده آن اشاره کرده است .جالینوس نیز ۱۲۰ سال بعد از میلاد مسیح مطالب متنوعی در مورد حجامت در آثار خود بیان کرده است  بنابراین حجامت در جهان سابقه ای دیرینه دارد.

ابوعلی سینا در کتاب قانون ، حجامت را از ارکان درمان محسوب کرده و تقریباً برای درمان تمام بیماریها حجامت و بادکش تجویز کرده است.    را با ظهور اسلام ، حجامت مورد تایید و تاکید فراوان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امامان معصوم علیهم السلام قرار گرفت  ( بیش از ۶۰۰ روایت در مورد حجامت جمع آوری شده است) .

در قرن ۱۶ میلادی ، حجامت امری رایج در کشورهای اروپایی بود. پزشکان معروفی در این قرن از جمله Fallopio ، Dallacroce و Vidius هر کدام ابزار خاصی برای آن ابداع کرده بودند.

 

                                       بادکش کردن اولین گام از انجام  حجامت است

از اوایل قرن بیستم تا کنون نیز حجامت عمدتاً از سوی مراکز درمان طبیعی ( Heilpractiker ) در آلمان انجام می شود و بعضی از پزشکان طب جدید هم به این امر مبادرت می ور زند .

 

تفاوت فصد خون اهدای خون و حجامت:      

در فصد خون مقدار ی از بیمار خون گرفته می شود البته با تجویز پزشک ولی این خون دور ریخته می شود و این در شرایط پلی سایتمی یا شرایط مشابه تجویز می شود و هیچگونه خاصیت درمانی دیگری ندارد.

در اهدای خون تقریباً به مقدار 500سی سی خون از فرد گرفته می شود و این روش برای بهبود پلی سایتمی و سایر حالات مشابه خوب است ولی یک روش درمانی نیست. هر دو روش مذکور هیچ کدام یک روش درمانی نیستند اما اگر بودند پس چرا مطالعات و تحقیقاتی هر دو روش مذکور هیچ کدام یک روش درمانی نیستند اما اگر بودند پس چرا مطالعات و تحقیقاتی رویش صورت نگرفته و کتاب هایی در موردش نوشته نشده است در حالی که حجامت یکی بهترین روش های درمان است و می بینید که چه مطالعات و مقالاتی در موردش انجام شده است.

 

محققین جوان و متعهد بایستی با انجام پروژه های مناسب به حجامت وجهه علمی داده تا مردم ، پزشکان اهمیت آنرا باور نمایند. ممکن است بعضی آنرا خرافی و صرفا" سنتی تصور نمایند. مسلما" پروژه های تحقیقاتی مهمی از حجامت در درمان بیماری های مختلف میتوان به اجراء در آورد.

حجامت و احادیث پیرامونش:
پیامبر خدا (ص) فرموده : درد، سه چیز است و درمان نیز سه چیز . اما درد ، عبارت است
 از : خون ، تلخه و بلغم . درمان خون ، حجامت است ، درمان بلغم ، حمام است ، و داروی تلخه نیز راه رفتن. 
امام حسن عسکری (ع)فرموده : پس از انجام حجامت ، انار بخور ، اناری شیرین ؛ چرا که خون را فرو می نشاند و خون را فرو می نشاند و خون را در درون ، تصفیه می کند
پیامبر ( ص ) فرموده : هر وقت خون یکی از شماها به جوش آمد ، حجامت کند ، که او را نمی کشد . سپس فرمود : کسی از اهل بیت خودم را نمی بینم که در آن اشکالی ببیند .
پیامبر خدا (ص) فرموده : اگر در چیزی شفا باشد ، در تیغ حجام و در خوردن عسل است .
امام صادق (ع ) فرمود : پیامبر خدا (ص) سه گونه حجامت می کرد : یکی حجامت در سر که آنرا " متقـدمه " می نامید ،

 

و یکی بین دو کتف که آنرا " نافعه " می نامید

و یکی بین دو کفــل ( ســــرین ) و بالای ران که آنــــرا " مغیثه " می نامید.
از مجموعه‏ى احادیث و روایات برمى‏آید که حجامت باید در زمان سیرى انجام شود و انجام آن به هنگام گرسنگى مضرّ است.در این رابطه از امام صادق‏علیه السلام روایت شده که: « حجامت بعد از غذا خوردن باعث دفع عرق شده و قوّت ‏بخش بدن است.»
این بزرگوار در طول عمر شریف خویش 527 بار حجامت نموده اند که این تکرار و تعداد حجامت به خوبی جایگاه رفیع حجامت را در سنت های نبوی نمایان میکند.

حجامت را مى‏توان بطور کلى به هفت نوع تقسیم نمود:
1.حجامت بدون خون‏گیرى یا بادکش‏

حجامت بدون خون‏گیرى یا بادکش‏حجامت بدون خون‏گیرى عبارتست از ایجاد بادکش در نقاط مختلف بدن به منظور انبساط عروق بدن و رفع انسداد عروق.

2.حجامت نافع‏ : حجامت عام‏حجامت نافع در رأس مثلث بین دو کتف انجام مى‏گیرد، این نوع حجامت بین تمامى انواع حجامتها رایج‏ترین است و در دوران مختلف به شکل سنتى و براى پیشگیرى از بیماریها و با اجراى سنت رسول الله(ص) و یا به منظور مداواى بیماریهاى مختلف انجام مى‏شده است.
3.حجامت نجات بخش‏ :حجامت سر (نجات بخش) محل انجام در بالای سر می باشد .
خواص: درمان بیماری های اعصاب و جنون ، تقویت چشم و تقویت مغز.می باشد .

4.حجامت رهاننده‏ : حجامت کمر (رهاننده ) رفع درد و اسپاسم کمر ، رفع جوش و دمل در ناحیه کمرو باسن ، درمان التهاب رحم ، تخمدان ها و مثانه ، نقرس ، بواسیر ، خارش پشت ، اگر این حجامت همه ماه ها انجام شود به شرط انجام مسواک مرتب ، لثه ها و دندان ها برای همیشه سالم می ماند.

خواص حجامت کمر
رفع درد و اسپاسم کمر رفع جوش و دمل در ناحیه کمرو باسن درمان التهاب رحم تخمدان ها و مثانه  نقرس بواسیر خارش پشت
محل حجامت کمر (رهاننده ) در گودی کمر می باشد.
5.حجامت ساقین‏ : جای حجامت ساقین یک وجب هرکس برای ساق خودش از برآمدگی قوزک پا بسوی برجستگی عضلانی ساق پاست که باید ‏در وسط عضله گرفته شود. این نوع حجامت برای بیماری‌های قسمت پائین تن پا‌ها، کبد و طحال تجویز می‌شود.
6.حجامت موضعى‏ : حجامت از نقاط مختلف بدن حجامت موضعی می‌باشد که البته منطق تجویز این نقاط جهت رفع انسداد ‏عروقی و عفونت موضعی و اسپاسم و چسبندگی عضلانی ناشی از خون مردگی، هماتوم و ضرب دیدگی شدید است‎. ‎
7.حجامت نقره: حجامت نقره یا حجامت مغاک ، مغاک گودی وسط گردن را گویند، حجامت در این نقطه موجب فراموشی می‌گردد، فقط حجامت گودی گردن برای ‏کودکان پس از چهارماهگی توصیه شده است.

 

سن مناسب برای انجام حجامت:

در طب سنتی، برخی حکما ـ از قبیل بوعلی سینا و جرجانی ـ حجامت را از دو تا 60 سالگی تجویز نموده اند. اما در طب اسلامی شروع حجامت جهت پیشگیری، از چهار ماهگی تجویز شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) که در کتب گوناگون ـ از جمله استبصار جلد 1 صفحه 84 ـ وارد شده است، ایشان به حجامت نقره در اطفال بالای چهار ماه به فاصله هر ماه یکبار توصیه نموده اند و آثار فراوانی برای آن ذکر نموده اند.

حجامت درایام هفته:حجامت روز جمعه بطور کلى نهى گردیده است و احادیث جمعه را روز مناسبى براى انجام حجامت نمى‏دانند. دلیلى که جهت اکراه این روز براى حجامت ذکر شده این است که ساعتى در روز جمعه وجود دارد که اگر زمان انجام حجامت انسان مقارن آن ساعت باشد حجامت کننده مى‏میرد.
 رسول اکرم (ص) از حجامت در روز چهارشنبه نهی فرموده است  و همچنین در روایت دیگرى مى‏فرماید: که ایشان اکراه داشت از اینکه انسان در روز چهارشنبه و یا روز شنبه حجامت کند و مى‏فرمود: لک و پیس در بدنش نمودار مى‏شود.

بخشى از تأثیرات اقمار بر روى کره زمین، نقش جاذبه ماه و خورشید بر روى آن است که در این بحث تطبیقى سعى شده است از جمع بندى احادیث و روایات و مقایسه آن با ساعات جذر و مد دریاها که ناشى از تأثیر جاذبه ماه بر روى زمین است یک نتیجه کاربردى بدست آوریم.
نقش رفتارى جاذبه ماه و خورشید بر بدن انسان در این بحث مورد توجه ما نیست، فقط بنا است از طریق درک نقش این جاذبه بر طبیعت به ویژه دریاها نقش آن را بر جسم انسان و تغییر ترکیبات خون وى در ساعات و ایام و فصول مختلف بررسى نمائیم و با تدوین آئین نامه‏اى مشخص این نقش را در آزمایشگاه مورد نحقیق و بررسى علمى قرار دهیم. امام رضا(ع) مى‏فرماید خون در افزایش هلال افزایش مى‏یابد و در نقصان هلال کاهش مى‏پذیرد، بنابراین نقل بین جاذبه ماه و خون بدن انسان بعنوان یک مایع داراى ترکیبات گوناگون یک رابطه مشخصى وجود دارد که باید بر اساس قانونى که در قالب رعایت زمانهاى مناسب وضع گردیده است بدان پى برد.

توصیه های قبل از حجامت:

- هشت ساعت قبل از حجامت غذاهای سرد، تخم مرغ میل نشود.
 - حجامت در ماه مبارک رمضان بلامانع است.(به ویژه پس از افطار)
 - موها را در موضع حجامت کوتاه کنید. - هیچ گاه با شکم گرسنه حجامت نکنید.

  توصیه های پس از حجامت:

تا دوازده ساعت از مصرف نمک و ترشیجات پرهیز نمایید.
 در دو صورت حجامت تاثیر بسیار مطلوبی خواهد داشت.

۱- تکرار حجامت با زمان بندی مشخص شده توسط پزشک.

2- دستورات غذایی و نسخه های گیاهی ارائه شده توسط پزشک، کامل رعایت شود. زیرا در غیر این دو صورت اثر حجامت کم خواهد بود.
 تا ۲۴ ساعت ورزش و کار سنگین نکنید.

بیماران جهت انجام حجامت باید به چه‌اشخاص یا مراکزی مراجعه کنند؟

حجامت یک روش درمان پیچیده و دارای ظرافت‌های گوناگون می‌باشد که تجویز و اجرای آن باید زیر نظر پزشکان آموزش دیده عضو موسسه تحقیقات حجامت ایران و آشنا به مبانی طبّ سنتی و طبّ اسلامی‌ باشد. این پزشکان همچنین باید پروانه حجامت مورد تایید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی را دارا باشند و در دوره‌های باز‌آموزی موسسه نیز به صورت دائم شرکت نمایند تا از یافته‌های علمی‌جدید حجامت بهره‌مند گردند. هم اکنون 1600 پزشک عمومی و متخصص آموزش دیده با پروانه ی حجامت که توسـط وزارت بهداشــــــت ، درمان و آموزش پزشکی تأییـــــــد شده است، در سراسر کشور فعالیت می کنند که اگر هر کدام حداقل روزانه 10 نفر را حجامت کنند، در سال بیش از 4 میلیــــون نفر را حجــــــامت می کنند. جالب این که بسیاری از بیماران و مراجعه کننــــدگان قبل از حجامت، در بالاتـــرین سطوح تخصصی ویزیت شده اند و سپس به حجامت روی آورده اند. فقط تعداد پزشکانی که حجامت شــــــدند و در مؤســــسه پرونده دارند 5 هزار نفر هستند .

حجامت به قلم : دکتر حسن حاج طالبی

در بین بیش از یکصد هزار بیمار و یا افراد سالمی که حجامت نموده ام موارد حیرت آوری با چشم دیده ام که بیان آن شاید در خواننده محترم این شبهه را ایجاد کند که ما دچار توهم شده ایم . اما یافته های عملی را به صورت مثال بیان می کنم . من تنها با حجامت ، میگرن را در تمام سنین، درماتیت آتوپیک کودک 5/4 ساله ، هر پس چشمی کودک 8 ساله، ریفلاکس بیماران ، لکنت زبان ، دردهای شدید روماتیسمی ، ریزش موی سر ، کوتاهی قد در اطفال ، نازائی ایدیوپاتیک و پاتولوژیک ، کاهش اسپرم ، کاهش و افزایش فشار خون ، کاهش بینایی و شنوائی ، افزایش قند خون ، افزایش چربی خون ، افزایش اسیداوریک ( نقرس ) ، اگزما ، کهیر ، حساسیت های پوستی و تنفسی ، آسم اطفال ، زونا ، سکسکه مزمن ، اضطراب شدید ، افسردگی شدید، کولیت عصبی ، التهاب معده و دهها بیماری دیگر را درمان نموده ام ، آیا واقعاً این بیماریها با خون گرفتن از یک رگ معمولی درمان می شود ؟ بسیاری از این بیماران آزمایشات پاراکلینیک قبل و بعد از حجامت دارند وقتی می بینید چقدر حجامت در آنها مؤثر بوده حیرت می کنند و جالب تر اینکه بسیاری از این بیماران سالها رفته اند و در مراکز خون گیری مثل سازمان انتقال خون ،اهداء خون کرده اند اما درمان نشده اند ولی با یک بار حجامت درمان شده اند بیماری داشتم 20 سال سر درد میگرنی داشت بارها خون اهداء کرده بود اما درمان نشده بود با یک بار حجامت الان 7 سال است که سردرد ندارد و میگرن کاملا درمان شده است.

حجامت با کاهش آهن خون، مقاومت بدن را در برابر سرطان افزایش می‌دهد.

حجامت با کاهش آهن خون، مقاومت بدن را در برابر سرطان افزایش می‌دهد.
محققان دریافتند که خطر ظهور موارد بدخیمی و سرطان و مرگ بر اثر سرطان در گروهی که حجامت می کردند به طور حیرت انگیزی پایین تر است.
نتایج یک مطالعه جدید نشان می دهد خطر سرطان و مرگ در مردان مسن که تحت حجامت های مکرربرای کاهش سطح آهن خون قرار گرفته اند کمتر است.
 دکتر لیوزا چارسکی در مقاله‌ای در مجله بین المللی سرطان عنوان کرد: مطالعات اولیه نشان می دهد که سطح پایین آهن نگهداری شده توسط بدن می‌تواند باعث محافظت در مقابل سرطان با کاهش استرس های مضر اکسیداتیو بدن شود.

برای بررسی این موضوع دکتر زاچارکسی از مرکز پزشکی ورمونت و گروهش، داده های یک گروه از افراد مسن را که خونریزی شریان ساق پا داشتند با یک گروه شاهد مقایسه کردند.
میانگین سطح پروتئین نگهدارنده آهن که فریتین نامیده می شود، ۱۲۲ نانو گرم در میلی لیتر بوده است. تست حجامت هر شش ماه یک‌بار انجام می گرفت تا سطح فریتین بین ۲۵ تا ۶۰ میلی گرم در میلی لیترحفظ شود.
طی یک دوره بررسی ۵/۴ ساله، ۶۰ مورد جدید بیماری های بدخیمی در گروه شاهد دیده شد، در حالی که این تعداد در گروهی که آهن خونشان کم شده بود ۳۸ مورد بود.
محققان دریافتند که خطر ظهور موارد بدخیمی و سرطان و مرگ درگروهی که حجامت می کردند به طور حیرت انگیزی پایین تر است. محققان بیان کردند: هیچ علت دقیقی برای این موضوع و تایید آن در دست نیست و به این ترتیب مطالعات بیشتر در این خصوص مورد نیاز است. همچنین آنها عنوان کردند که ارزیابی و تحقیق پژوهشگران سرطان خون و آهن نیز در این‌باره مورد نیاز است.

نقش حجامت در پیشگیرى از سرماخوردگى:

بسیاری از افراد بوده اند که وقتی به طور منظم حجامت کرده اند متوجه شده اند که نسبت به همان موقع در سالهای قبل مثلا اگر سال قبل چندین نوبت سرما خوردگی داشتند امسال دیگه نداشتند یا اگر داشتند سریع با بهبودی همراه بوده است.
پرونده‏ى بیماران درمان شده گواه روشنى است بر این ادّعاست  که حجامت با افزایش توان ایمنى فرد باعث غلبه‏ى زودرس وى بر انواع ویروس‏هاى سرماخوردگى مى‏شود.
 حال دقت بفرمایید که اگر تنها همین یک خاصیت حجامت را در نظر بگیریم، فراگیر شدن اینسنت اسلامى تا چه حد مى‏تواند مصرف انواع آنتى‏بیوتیک، آمپول‏هاى پنى‏سیلین، داروهاى مسکّن و تب‏بر و انواع شربت‏هاى سینه را که به وفور خصوصاً در فصل زمستان استفاده مى‏شوند، کاهش دهد و تا چه حد مى‏تواند بهره‏ى کارى دانش‏آموزان و شاغلین را که به دنبال آنفلوآنزا بعضاً به مدت یک هفته بسترى مى‏شوند، افزایش دهد.
 حجامت با افزایش توان ایمنى در فرد، باعث غلبه‏ى سریع او بر انواع ویروس‏هاى سرماخوردگى مى‏شود.              

.

چرا با وجودی که می گویید "حجامت" فایده های بسیاری دارد، اما برخی از پزشکان مخالفند؟
به نظر ما مخالفان هم حق دارند، چون از علم خودشان دفاع می کنند. هیچ پزشکی از ابتدا تا انتهای دوران تحصیل در دانشگاه، چه در دوره ی عمومی و چه در دوره ی تخصصی، حتی یک ساعت از یک واحد درسی درباره حجامت را نگذرانده است . پس شاید علت مخالفت عدم اگاهی از این روش می تواند باشد.
همچنان که بسیاری از پزشکانی که اکنون حجامت می کنند، قبلاً از مخالفان این کار بودند.
بحث دیگر عدم بهداشت جاهایی است که حجامت در انجا انجام می شود که واقعا در اینجا حق دارند . پس کسانی که حجامت می کنند باید متوجه باشند که هر جایی مناسب این کار نیست وهر شخصی هم نمی تواند این کار را انجام بدهد.

عوارض حجامت :

در مورد عوارض حجامت تغریبا هیچ عارضه ای ندارد مگر اینکه بهداشت در انجام حجامت رعایت  نشود.
بنابر این از کسانی که می خواهند حجامت کنند خواهش میشود که در جاهای تمیز و بهداشتی حجامت کنند در غیر این صورت از انتقال بیمای های خونی مخصوصا در امان نیستید.

................................................................................................

زندگی صحنه ی یکتای هنرمندی ماست                      هر کسی نغمه خود خواند و از صحنه رود

صحنه پیوسته   بجا ست. .....                             خرم ان نغمه که مردم بسپارند به یاد.

---

نوشته شده در تاریخ یکشنبه بیست و هفتم تیر ۱۳۹۵ توسط دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی دانشگاه

آرشیو نظرات

کورتون حقیقتاً" شمشیر دو لبه است

              کورتون حقیقتاً" شمشیر دو لبه  است

دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد پزشکی تهران گروه فارماکولوژی

عید فطر، عید پایان یافتن رمضان نیست

عید بر آمدن انسانی نو از خاکستر های خویشتن خویش است، چونان ققنوسی که از خاکستر خویش دوباره متولد می شود.

رمضان کوره ایی است که هستی انسان را می سوزاند و آدمی نو با جانی تازه از آن سر بر می آورد.

فطر شادی و دست افشانی بر رفتن رمضان نیست، بر آمدن روز نو، روزی نو و انسانی نو است.

بناست که رمضان با سحر ها و افطارهایش        با شبهای قدر و مناجاتهایش از ما آدمی دیگر بسازد.

اگر در عید فطر در نیابیم که از نو متولد شده ایم    اگر تازگی را در روح خود احساس نکنیم

عید فطر عید ما نیست.           عید فطر بر عزیزان مبارک باد

..........................................................................................

یکی از معضلات مهم دنیای پزشکی مصرف نابجا و بی رویه کورتون است به ویژه اگر نوع تزریقی آن تجویز گردد.

در این مقاله به کاربر دهها و عوارض  این دارو که سبب مشکلاتی برای بیماران میشود پرداخته خواهد شد.

                       

              کورتون  (شمشیر2 لبه)         فواید و مضرات

کورتیکوستروئید یا به اختصار استروئیدها نوعی چربی هستند که در کبد از ماده اولیه کلسترول ساخته شده و غده آدرنال یا فوق کلیوی از آنها در ساختن هورمون ها استفاده میکند. مهمترین هورمون استروئیدی که در بدن ساخته میشود کورتیزول نام دارد. در صنعت از منابع حیوانی (اسید کولیک گاوی) و یا گیاهی تولید میگردند. به کورتیکوستروئید هایی که بطور مصنوعی ساخته شده و بصورت دارو مصرف میشوند کورتون هم میگویند. کورتون ها در طب در درمان بسیاری بیمار ها مانند آسم، روماتیسم مفصلی، اگزما، لوسمی و بسیاری بیماری های دیگر استفاده میشود.

کورتون ها یا کورتیکوستروئید ها دو تاثیر مهم در بدن دارند. یک اینکه موجب مهار و سرکوب التهاب در بافت های بدن شده و دیگری اینکه سیستم ایمنی بدن را تضعیف میکنند و از این دو اثر در درمان بیماری ها استفاده میشود. بطور مثال کنترل و مهار التهاب در بافت ها قسمتی از درمان التهاب مفصل است و از اثر سرکوب سیستم ایمنی این مواد در جلوگیری از پس زدن اعضای پیوند شده به بدن(مانند پیوند کلیه یا قلب) استفاده میشود.

داروهای کورتونی در اشکال مختلف تزریقی، قرص‌ های خوراکی، اشکال موضعی پماد چشمی، پماد داخل گوش، پماد جلدی و اسپری ‌های استنشاقی استفاده می ‌شود.

 

عوارض جانبی کورتیکواستروئیدها

1. کورتیکواستروئیدها باعث کاهش مقاومت بدن در برابر      عفونت می شوند 
2.  کورتیکواستروئیدها      مانع فعالیت سلولهایی می شوند که در استخوان سازی و رسوب کلسیم در استخوانها      نقش دارند، از سوی دیگر در جذب کلسیم نیز تداخل ایجاد می کنند که این دو فرآیند      موجب پوکی استخوان و یا تشدید آن می شود.      
3. افزایش اشتها از عوارض جانبی دیگر کورتونها است
4. مشکلات چشمی مانند کاهش بینایی در اثر ابتلا به آب مروارید      و گلوکوم (آب سیاه) در مصرف طولانی مدت کورتون
5. از عوارض دیگر کورتونها افزایش میزان چربی است. این      حالت بعلاوه تورم بدن باعث پف کردن صورت فرد شده و علامتی به نام صورت ماه  Moon Face ) ) ایجاد می      کند.
6. کورتیکواستروئیدها با دفع پتاسیم و جذب سدیم موجب تورم      می شوند. مصرف نمک در این بیماران این عارضه را تشدید می کند
7. علاوه بر اینها استفاده از کورتیکواستروئیدها می تواند      موجب سردرد، سرگیجه، عصبانیت، افسردگی، هیجان پذیری، درد یا ضعف عضلانی، افزایش      تعریق، تشنگی شدید، کبود شد گی غیر طبیعی، اختلال در قاعدگی، اختلال در خواب،      ایجاد آکنه، رشد موهای زائد، ناراحتی معده و گاهی خونریزی گوارشی می شود.
8. از دیگر مشکلات مصرف این داروها ایجاد وابستگی فیزیکی      به آنها در دوزهای بالا و دوره های طولانی مدت است که به همین دلیل در صورت      مصرف طولانی مدت از قطع یکباره و ناگهانی آنها به شدت باید اجتناب شود.     

 

داروها

مهمترین استروئید یا کورتون هایی که به صورت دارو بکار برده میشوند عبارتند از هیدروکورتیزون، دگزامتازون، بتامتازون، پردنیزون و پردنیزولون

پردنیزون Prednisone یک ماده شیمیایی غیر فعال است که در کبد به فرم فعالی تبدیل میشود که به آن پردنیزولون Prednisolone میگویند.

غده فوق کلیه

غدد فوق کلیوی از دو بخش قشری و مرکزی تشکیل شده که هر بخش را می‌ توان یک غده کاملا مستقل‌ دانست.

 

بخش قشری

این بخش از سه لایه تشکیل شده است. هر لایه یک گروه هورمون ترشح می ‌کند، اما از نظر شیمیایی، تمام هورمون‌ های بخش قشری جز گروهی از چربی‌ ها به نام "استروئید"‌ هستند.

از جمله هورمون ‌های این بخش، "آلدوسترون" و"کورتیزول" است.

کورتیزول Cortisol)) :

کورتیزول در ترمیم زخم ‌ها ، رفع التهاب بافت ‌ها، تجزیه پروتئین ‌ها و تبدیل آن ها به قند، مقابله با شرایط ناگوار بدنی و محیطی مانند بیماری، عفونت میکروبی، شوک‌ های عصبی و عاطفی، گرما و سرما دخالت دارد و به کمک بدن می ‌آید.

به علت پخش گیرنده‌ های کورتیزول در نقاط مختلف بدن، این هورمون، آثار فیزیولوژیک وسیعی را در همه جای بدن موجب می ‌شود. مهم ‌ترین اثر کورتیزول، افزایش مقاومت بدن در مواقع استرس و تداوم حیات است.

هنگامی که گلوکز (قند خون) مورد احتیاج نباشد، کورتیزول باعث افزایش ذخیره گلیکوژن (ذخیره قندی) در کبد و به مقدار کمتر در عضلات و قلب می ‌شود. ولی در شرایط بی ‌غذایی موجب می‌ شود که بافت‌ های مهم بدن، گلوکز کافی دریافت کنند. اگر فردی از خوردن غذا خودداری کند، پس از مدتی ذخیره گلوکز تمام می ‌شود، در صورتی که وجود گلوکز برای فعالیت مغز ضروری است. در چنین شرایطی کورتیزول از طرق مختلفی قند خون را افزایش می ‌دهد.

آلدوسترون:

کاهش دفع سدیم از ادرار، افزایش دفع پتاسیم و یون هیدروژن از ادرار، افزایش جذب آب در کلیه و جلوگیری از هدر رفتن آب بدن.

بخش مرکزی:

این بخش، هیچ ارتباطی به بخش قشری ندارد. در واقع، بخش مرکزی غده فوق کلیوی را می ‌توان جزئی از دستگاه عصبی سمپاتیک دانست، زیرا این اعصاب به سلول ‌های بخش مرکزی وارد شده اند و هر بار که دستگاه عصبی سمپاتیک تحریک می گردد، این سلول ‌ها نیز تحریک می‌ شوند و هورمون آدرنالین آزاد می ‌کنند. این هورمون همراه با جریان خون به رگ‌ ها، ماهیچه‌ ها، قلب و مغز می ‌رسد و موجب تقویت و تشدید آثار اعصاب سمپاتیک می‌ شود.

تاثیر استروئیدها بر غده آدرنال

تجویز کورتون یا کورتیکوستروئید های مصنوعی برای مدتی بیش از 3-2 هفته موجب سرکوب و مهار فعالیت غده آدرنال یا فوق کلیوی میشود. غده آدرنال یا فوق کلیوی بطور طبیعی نوعی هورمون استروئید به نام کورتیزول میسازد که در کنترل و تنظیم کارکرد بسیاری اعضاء بدن نقش مهمی دارد. مصرف داروهای حاوی کورتون یا استروئید موجب میشود مرکز هیپوتالاموس در مغز به غده هیپوفیز که در زیر مغز قرار دارد دستور دهد تا آن هم به غده آدرنال دستور دهد تا دیگر استروئید نسازد چون از این ماده به اندازه کافی به بدن رسیده است. تا اینجا به نظر نمیرسد مشکلی ایجاد شده باشد.

مشکل موقعی است که بیماری که در حال مصرف کورتون یا استروئید است ناگهان مصرف آن را قطع کند. در این حال مرکز هیپوتالاموس و غده هیپوفیز نمیتوانند با سرعت کافی غده آدرنال را مجددا به تولید استروئید تحریک کنند. این تحریک مجدد نیاز به دو هفته زمان دارد. پس در این مدت بیمار دچار کمبود استروئید میشود. پس در بیماری که داروهای استروئیدی حاوی کورتون را مصرف میکند هیچگاه نباید این دارو به ناگهان قطع شود. قطع تدریجی این دارو موجب میشود تا بدن فرصت کافی برای برگرداندن خود به وضعیت طبیعی را داشته و تولید مجدد استروئید را از سر بگیرد.

 

در بعضی موقعیت ها بدن انسان نیاز به استروئید یا کورتون بیشتری دارد. به این موقعیت ها، حالات استرس میگویند. منظور از استرس فشار هایی است که به ارگانیسم بدن انسان وارد میشود مانند تب کردن، بیمار شدن، زخمی شدن، انجام عمل جراحی، خونریزی شدید، شکستگی اندام و موقعیت های مشابه. در حالت طبیعی در این موارد مرکز هیپوتالاموس در مغز با درک موقعیت استرس به غده هیپوفیز دستور میدهد تا آن هم به غده آدرنال دستور دهد تا به اندازه بیشتری استروئید تولید کند ولی در بیماری که از داروهای استروئیدی حاوی کورتون استفاده میکند این مکانیسم فلج شده و در نتیجه به اندازه کافی به بدن استروئید نمیرسد. در این موارد پزشک معالج باید با درک موقعیت استرس، دوز مصرفی داروی استروئید بیمار را بیشتر کند.

مصرف داروهای حاوی کورتون با دوزهای بالا یعنی بیش از اندازه ای که بطور طبیعی در بدن تولید میشود موجب بروز علائمی بیماری کوشینگ میشود. بیماری کوشینگ بیماری است که در آن غده آدرنال یا فوق کلیوی به اندازه بیش از حدی استروئید تولید میکند. مهمترین علامت کوشینگ که در اثر مصرف زیاد استروئید ایجاد میشود عبارتست از تجمع زیاد آب و نمک در بدن و در نتیجه فشار خون. همچنین در این بیماری چربی زیادی در تنه و صورت بیمار تجمع پیدا کرده و صورت بیمار چاق تر میشود

سندرم آدیسون:

این بیماری در اثر گرفتاری غدد فوق کلیه در دوران بزرگسالی بو جود می آید. سندرم" آدیسون"، نارسایی غدد فوق کلیوی می باشد و به بیماری گفته میشود که در آن غدد فوق‌کلیوی دچار کاهش عملکرد در بدن میشود.

میزان شیوع: می توان در هر سنی دید شیوع آن در مردان و زنان تقریبا برابر است و بیش تر در میان سالی رخ می دهد. علایم آدیسون:بیشتر مبهم و غیر اختصاصی می باشند. شامل: 1- ضعف عضلانی و خستگی زودرس خصوصا در بعد از ظهرها که شایع ترین یافته است و این علامت اصلی ترین نشانه این بیماری است  2- کاهش وزن و کاهش اشتها و استفراغ از تظاهرات بسیار شایع است. 3- تیره شدن پوست (به دلیل افزایش رنگدانه های پوست)و تکه تکه شدن پوست. 4- پیگمانتاسیون جلدی (پوست زانو-بند انگشت-آرنج)و مخاطی و پوست حالت برنز به خود می گیرد. این نوع پیگمانتاسیون معمولا در نتیجه افزایش تولید ACTH میباشد.      5- علاقه و تمایل زیاد به خوردن نمک. 6-هیپوگلیسمی که بیشتر ممکن است در کودکان بروز کند.          7- اسهال یا یبوست و درد شکم.  8 -درد عضلانی یا درد مفصل                                                                             9-تغییرات هیجانی وذهنی از زودرس ترین علایم هستند. 10- تغییرات در صفات جنسی ،در خانم ها از دست دادن موهای بدن و تغییرات قاعدگی می گردد 11- هیپوتانسیون (افت فشار خون) باعث غش و منگی. 12-سرگیجه وضعیتی ،پس از ایستادن و سنکوپ. 13-اندازه قلب اغلب کاهش می یابد. 14- عدم تحمل سرما و گرما و احساس سرما در همه اوقات. 15-اختلال آب و الکترولیت ها .

 

یافته های آزمایشگاهی

1- هیپوناترمی (کاهش سدیم)       2-هیپرکالمی(افزایش پتاسیم)         3- اسیدوز متالیک خفیف           4-ازوتمی 5-هیپرکلسیمی(افزایش کلسیم)        6-آنمی            7-لنفوسیتوز         8-ائوزینوفیلی  9-هیپوگلیسمی:به ویژه کودکان.  

علایم نارسایی حاد فوق کلیه یا بحران آدیسون:

1-درد پایین کمر،شکم وپاها.                    2- استفراغ و اسهال شدید           3-کاهش فشار خون شدید(BP)

4-عدم هوشیاری و عدم تمرکز                   5- افزایش پتاسیم و کاهش قند خون   6- شوک واغماوکلاپس عروقی

7-سردرد و ناخوشی و بی قراری        8-تب شدید         9 - از کارافتادگی کلیه              10- سیانوز

تست کورتیزول( اختصاصی ترین  و حساس ترین تست برای تشخیص نارسایی آدرنال )علت درخواست تست: این تست برای کمک به تشخیص سندروم کوشینگ ،بیماری آدیسون یا وقتی که پزشک شک  می کند به تولید بیش از حد یا کمبود کورتیزول درخواست میشود. توضیح راجع به تست: هورمون کورتیزول با یک الگوی روزانه،افزایش در صبح زود،رسیدن به اوج حدود 8 صبح و کاهش در غروب ترشح می شود. در چه شرایط تست افزایش می یابد:بارداری،استرس جسمی،عاطفی،پرکاری تیروئید یا چاقی . در چه شرایطی تست کاهش می یابد:کم تیروئید

تعدادی از داروها به ویژه قرص های جلوگیری از بارداری،هیدروکورتیزون(شکل مصنوعی کورتیزول)و اسپیرونولاکتون می توانند سطوح کورتیزول را افزایش دهند برخی از هورمون های استروئیدی ممکن است سطوح کورتیزول را کاهش دهند.

درمان:

داروهای مورد نیاز برای بیماری آدیسون به طور خلاصه: 1- کورتیکواستروئیدهای خوراکی: شامل هیدروکورتیزون، پردنیزون و یا استات کورتیزون . 2- کورتیکواستروئیدهای تزریقی:اگر استفراغ می کنید این نوع درمان بهتر است. 3-دریافت مقدار زیاد نمک: در مواقع ورزش کردن هنگامی که هوا گرم است، جراحی، عفونت ،استرس و یا دارای درد معده ای و روده ای و یا اسهال هستید مقدار زیاد نمک تجویز می شود. 5-درمان بحران آدیسون: در این درمان شامل تزریق داخل ورید هیدروکورتیزول،محلول شکر و سالین می باشد.

عوارض جانبی هیدروکورتیزون :

الف)اعصاب مرکزی: احساس سرخوشی،بیخوابی،سردرد،تشنج. ب)قلبی عروقی: افزایش فشارخون،ادم،اریتمی. ج)پوست: تاخیردرترمیم زخم ها،آکنه،ضایعات پوست. د)چشم:آب مروارید،گلوکوم. ر)دستگاه گوارش:افزایش اشتها،تهوع،استفراغ،پانکراتیت. س)متابولیک:کمی پتاسیم،افزایش قندخون. ش)عضلانی-اسکلتی:توقف رشددرکودکان،ضعف عضلانی،استئوپروز(پوکی استخوان). م)ادراری-تناسلی:بی نظمی قاعدگی. مواردمصرف:برای درمان جایگزینی درنارسایی غده فوق کلیه استفاده میشود. التهاب وآلرژی درجهت سرکوب کردن سیستم ایمنی،حساسیت های معمول مانند کهیروآنافیلاکسی نیز موثر است. دوز داروی هیدروکورتیزون در اکثر بالغین (بر حسب بزرگی جثه بدن) ،30-20 میلیگرم بر دسیلیتراست.

کلام آخر:

مصرف داروهای کورتونی باعث سرکوب و یا قطع عملکرد غده آدرنال می شوند و در نتیجه  در نتایج آزمایش های مربوط، کاهش مقدار هورمون ها مشاهده می شود.

....................................................................................

        قدر بشناسد مستان آخرین پیمانه را                               ساقی امشب  میکند تعطیل این میخانه را

گو به مهمانان که مهمانی به پایانش رسید                              خورده یا نا خورده باید ترک کرد این خانه را

به هر عیدی که آید زنده باشید         به انوار خدا تابنده باشید

روا حاجت در این عید خدایی          همیشه خرم و فرخنده باشید.

                                   عید تان  مبارک

---

نوشته شده در تاریخ شنبه نوزدهم تیر ۱۳۹۵ توسط دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی دانشگاه

آرشیو نظرات

خود درمانی و پیامدهای آن

خود درمانی و پیامدهای آن Self-Medication & Reflexes

دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد پزشکی تهران گروه فارماکولوژی

رمضان ماهی است که ابتدایش رحمت ، میانه اش  مغفرت و پایانش آزادی از آتش جهنم است. پیامبر اعظم (ص)

مصرف بی رویه داروها و خود درمانی 

خود درمانی  ( اقدام به درمان بدون داشتن اطلاعات کافی در زمینه علایم و بیماریها ) در کادر غیر پزشکی جامعه به عنوان یک معضل سلامتی شناخته شده است . خود درمانی رفتاری است که طی آن شخص سعی میکند بدون کمک و نظر افراد حرفه ای ، بیماری و یا مشکل سلامت خود را برطرف نماید . خود درمانی رفتاری شایع در جهان است و تخمین زده میشود که حدود 83 درصد ایرانیان به صورت خود سرانه دارو مصرف میکنند .

متاسفانه دید جامعه از دارو فقط جنبه بی خطری و شفا بخشی آن است در حالیکه دارو مشابه یک تیغ دو لبه است که یک لبه آن متوجه عوامل بیماری زا بوده و لبه دیگرش به علت عدم آگاهی در مصرف صحیح آن جان انسان را مورد تهاجم قرار میدهد . دارو باید با دقت مورد استفاده قرار گیرد اگر به موقع و صحیح مصرف نشود اثر مثبت آن از بین رفته و به سمی مهلک تبدیل میشود . امروزه از لحاظ مصرف دارو در کشور با مشکلات کمی و کیفی خاصی مواجه هستیم . چهارمین تا هشتمین عامل مرگ و میر مردم جوامع مختلف دنیا ناشی از عوارض منفی مصرف داروها است . در سطح جهان سالانه از هر یک صد نفر یک نفر دچار مرگ و میر ناشی از عوارض منفی مصرف دارو میشود . سالانه100 هزار مرگ و میر در آمریکا ناشی از عوارض دارو ثبت شده است و میلیون ها نفر از عوارض آن رنج می برند . مصرف ناصحیح دارو از لحاظ سلامت ، اقتصاد ، مصرف منابع و امکانات مردم و مسئولان را آزاد میدهد . اگر روند مصرف دارو منطقی نباشد مردم دچار بیماری های بیشتری میشوند و باید دایم به فکر ساخت مراکز درمانی جدید بود . عوارض دارویی به سه گروه تقسیم میشوند که در نوع شدید ، بیمار باید در بیمارستان بستری شود و در گروه دوم و سوم با کاهش دوز و استراحت ، عوارض رفع میشود در کشورمان ، از هر 2 هزار کودک سه کودک از عوارض دارو در بیمارستان بستری میشوند و از این تعداد 28 کودک ، به علت عوارض منفی دارو باید مراجعه مجدد به پزشک داشته باشند .

تحقیقات نشان میدهد داروی بدون عارضه وجود ندارد و مصرف بی رویه و خود سرانه داروها به عوارض داروها می افزاید . آمار و اطلاعات گویای آن است که علت بسیاری از بیماری های کبد و کلیه مصرف داروها است. میزان خود درمانی در مردان بیشتر از زنان

بود. نداشتن وقت برای مراجعه به پزشک ، اعتقاد به این که داروها عوارض قابل ملاحظه ای ندارند و فروش دارو بدون نسخه توسط داروخانه ها ، بعضی از عوامل مؤثر بر خود درمانی و مصرف خود سرانه دارو بودند.

                       

در بعضی از کشورها تعدادی از داروها در سوپر مارکت ها وجود داشته و خریداران مواد غذایی همراه مواد مصرفی داروهایی را نیز در سبد مربوط قرار میدهند)تصویر مربوط به خرید در Tesco انگلستان می باشد).

معمولا شایعترین علت خود مصرفی دارو سرماخوردگی و سردرد است . بیشترین دارو در منازل قرص مسکن و سپس کپسول آنتی بیوتیک و شایعترین داروی خود مصرفی ، مسکن و شایعترین علت عدم مراجعه به پزشک ، بی خطر دانستن بیماری است.

خود درمانی ، عدم اعتقاد به درمان بدون دارو ، فشار بر پزشک برای تجویز داروهای مازاد بر نیاز ، فقدان وحدت رویه در

نسخه نویسی و تجویز اقلام زیاد دارو توسط پزشکان به ویژه پزشکان عمومی از جمله عواملی است که باعث مصرف بی رویه دارو می شوند . بالا بودن میزان خود درمانی به خاطر عدم احساس ضرورت و استفاده از داروهای منزل یا داروهای دریافتی از داروخانه ها بدون نسخه پزشک ، ضرورت دادن آگاهیهای لازم به مردم در مورد عوارض اقدام به درمان بدون مشورت با پزشک و همچنین الزام کنترل تحویل دارو را روشن میسازد .

از آنجا که یک بیماری ممکن است علل متنوع و مختلفی داشته باشد و درمان هر کدام از آنها با دیگری متفاوت باشد ، خود درمانی می تواند باعث تشدید بیماری و عدم تشخیص به موقع شود . در سال 1997  یک مجله مقاله ای در ارتباط با داروهای  بدون نسخه به چاپ رساند بنام :

The Nonprescription Drug Manufacturers Association (NDMA) در این مقاله بر اقتصادی بودن استفاده

 از داروهای بدون نسخه (OTC) و خود درمانی (Self-Medication) تاکید شده است. نویسندگان بر این باورند که این جریان از لحاظ مالی به اقتصاد خانواده و کشور کمک خواهد نمود وبا ارائه آمار و ارقامی درمورد بعضی از داروها  در سالهای مختلف  این جریان را به اثبات رسانیده اند. در جدول زیر مبالغ  کمک شده به اقتصاد  را در سال های 1996 و بر حسب دلار2001 برای داروهای مسکن ، آنتی بیوتیک های ضد قارچ و داروهای مصرفی برای ترک سیگار می بینیم.

 

منطق این نویسندگان برای بعضی از بیماریها برای دریافت داروی به دون نسخه استناد به موارد زیر است:

1-   عدم پرداخت ویزیت پزشک

2-   عدم پرداخت وجه برای آزمایش های گران که شاید لازم هم نباشد.

3-   عدم پرداخت وجه برای تزریق که معمولا" برخی پزشکان برای همراهی با داروخانه ، کلینیک ،پرسنل  تزریقات مینویسند.

4-   عدم پرداخت وجه برای رادیوگرافی ، سیتی اسکن ، سونوگرافی  و ..........

5-   عدم پرداخت وجه برای تاکسی  . ترانسپورت .

6-   صرفه جویی در وقت وعد م تحول مسائل روانی برای خود و اطرافیان و غیره.

7-   عدم دریافت داروهای زیاد که مسبب تداخل دارویی شده که متعاقباً" پیامدها و خطراتی را به دنبال دارد.

در تقابل با این منطق بایستی این قضیه را مطرح نمود. که در مصرف داروهای بدون نسخه محدودیت هایی وجود دارد که یکی از آنها محدودیت های زمانی است. اگر شخصی برای سردرد  خود سرانه دارویی را مصرف نمود و موقتا" درد او از بین رفت ولی مجددا دردش ادامه پیدا کرد آیا میتواند درمان را با همان دارو ادامه دهد؟ مشابه این وضعیت برای  اسهال ، عفونت ها، بیخوابی و غیره وجود دارد. و بنابر این  معلوم نیست خود درمانی علیرغم اقتصادی بودن جواب دهد و مسئله را حل نماید.

جدول زیر را در مورد محدودیت زمانی برای بعضی از بیماری ها و مصرف داروهای مورد استفاده  عنایت بفرمایید.

Time Limits for OTC Usage   محدود زمانی در مصرف داروهای بدون نسخه

در این جدول ملاحظه میشود داروهای بدون نسخه برای همورویید ، اسهال، سردرد و یبوست به ترتیب 7 روز ، 48ساعت ،10روز و 7 روز است و برای قطره های چشم ، پمادهای استروییدی و کرمهای ضد قارچ به ترتیب 3روز ،7 روز و14 روز است.

بنابر این اگر بیماری و اختلال ایجاد شده با مصرف داروها بدون نسخه پزشک  بعد از این زمانها تداوم داشته باشد مراجعه به پزشک و معلوم شدن علت و اتیولوژی بیماری الزامیست چه بسا ممکن است مصرف خود سرانه دارو با تبعاتی نیز همراه باشد.

مصرف بعضی از داروها محدودیت زمانی نداشته و افراد میتوانند هر وقت لازم بدانند به راحتی خریداری و استفاده نمایند. خمیر دندانهای  فلوره ، داروهای ضد استفراغ و کرم های ضد آفتاب از این دسته هستند (جدول زیر)

No Time Limits of OTC Use

Examples

• fluorides for dental care,
• antihistamines for motion sickness or allergic rhinitis,
• simethicone for intestinal gas,
• sunscreens to prevent sunburn,
• acne medications

عوامل تقویت کننده خود درمانی شامل :

هزینه درمان ، بی اهمیت تلقی نمودن بیماری ، سختی در رعایت دستورات درمانی ، مشکلات مکرر سلامتی ، تنهایی و بی کسی ، باور این که درمانهای خانگی سالم ترند ، مشغله زیاد بیمار ، مداخله اطرافیان ، جنسیت ، ترس از درمان

عوامل مهار کننده خود درمانی  :

آموزش ، ترس از خود درمانی ، مزه نامطلوب خود درمانی

مطالعه ای در ایران نشان میدهد بیماران اطلاعاتی در مورد دوز ، طول اثر و عوارض داروهایی که از داروخانه تهیه میکنند ندارند . مصرف بی رویه دارو ، خرید آن بدون نسخه ، از داروخانه ، تجویز داروهای غیر ضروری ، تجویز داروهای مشابه در صورت کمبود یک دارو ، عدم اعتماد بیمار برای وجود استمرار در توزیع دارو و در نتیجه انبار  کردن آن در منزل از عوامل اصلی در بالا رفتن سرانه دارو است .       خود درمانی دو جنبه دارد :

جنبه اول مربوط به مصرف داروهای مجاز و شناخته شده میباشد که دارای عوارض جانبی کم و ایمنی  بالا در کنترل علائم ظاهری بیماریهای خود به خود محدود شونده میباشد و اگر این داروها تحت راهنمایی افراد آگاه به مسائل طب و درمان مصرف گردند هیچگونه عوارض زیانبار نخواهند داشت . این گروه داروها را به عنوان داروهای بدون نسخه یا     OTC  ( Over  The Counter)   می نامند . جنبه دوم خود درمانی مربوط به مصرف داروهای قوی الاثر از نظر بروز عوارض جانبی و داروی اختصاصی است . تجویز آنها نیاز به تشخیص پزشک دارد و بیماران اجازه مصرف خود سرانه این نوع داروها را ندارند . این گروه داروها از داروهای با نسخه یا    POM  ( Prescription  only Medicine)  می نامند .به علت در دسترس بودن داروهای   OTC آگاهی و آشنایی با این گروه داروها بسیار ضروری است . چرا که بسیاری از افراد با فرض اینکه داروی مصرفی جزء داروهای بدون نسخه است طیف وسیعی از داروهای  POM را نیز مصرف می کنند و علاوه بر این در طریقه مصرف داروها هم اطلاعات بسیار ناقص دارند.

تداخلات دارویی(Drug Interaction) 

 از آنجا که در سیر درمان یک بیماری فرد نیاز به مصرف همزمان چند دارو دارد یا فرد همزمان دارای بیش از یک بیماری است لذا نیاز به مصرف همزمان چند دارو وجود دارد که این مسئله تاثیرات متقابل داروها بر یکدیگر یا تداخلات دارویی را ایجاد می نماید . تداخلات دارویی از مهم ترین خطاهای دارویی در نسخه نویسی پزشکان هستند .

مهم ترین پیامد منفی و معضلخود درمانی  مقاومت دارویی( Drug Resistance ( عبارتست از کاهش اثر یک دارو در درمان یک بیماری یا بهبود علائم  . مقاومت دارویی در مورد انواع گوناگون پاتوژن ها شامل باکتری ها ، انگل ها ، ویروس ها ، قارچ ها و سلول های سرطانی اتفاق می افتد . هنگامی که پاتولوژن به بیش از یک ترکیب مقاوم گردد فرآیند مقاومت چند دارویی نام میگیرد.  یکی از مسائل موجود در نسخه های غیر منطقی ، تعداد و اقلام دارویی موجود در نسخ میباشد که حتی ممکن است به  15تا 6 1قلم نیز برسد . این امر علاوه بر افزایش هزینه باعث بروز عوارض جانبی میگردد .ایران یکی از بزرگترین کشورهای مصرف کننده  آنتی بیوتیک در جهان میباشد . دانشمندان می گویند بیمارانی که پزشکان بیش از حد برای آنها آنتی بیوتیک

تجویز میکنند ، ممکن است دچار مقاومت به آنتی بیوتیک شوند . این مقاومت ممکن است تا یک سال به طول بینجامد و این امر آنها و بقیه افراد را هنگامی نیاز به درمان جدی تر دارند ، در معرض خطر قرار میدهند .

 پژوهشگران میگویند هر چه آنتی بیوتیک های بیشتری برای سرفه و بیماری های شبیه به آنفلونزا یا عفونت های ادراری تجویز شوند ، باکتری های بیشتری در یک چرخه معیوب به آنتی بیوتیک مقاوم میشوند . این اثر در یک ماه بلافاصله پس از درمان با آنتی بیوتیک بیش از همه است ، اما ممکن است حداکثر تا یک سال به طول انجامد و این اثر باقیمانده ممکن است ایجاد کننده میزان بالایی از مقاومت به آنتی بیوتیک در جامعه باشد .

کارشناسان پزشکی میگویند مصرف بیش از حد آنتی بیوتیک به مقاومت گسترده آنتی بیوتیک انجامیده است و درمان های حیاتی پزشکی برای بیماری هایی از سرطان تا بیماران بستری در بخش های مراقبت های ویژه را دچار اختلال کرده است .

  بررسی ها نشان داده که چگونه مقاومت به آنتی بیوتیک در افراد ایجاد میشود ، و چگونه به صورت مشکلات درسطح اجتماع یا جمعیت درمی آید . آنتی بیوتیک ها برای همه این درمان ها مورد نیاز است تا از عفونت باکتریایی جلوگیری کند ، اما درصورتی که آنقدر به طور گسترده مورد استفاده قرار گیرند که میکروب ها نسبت به این داروها مقاوم شوند ، این شیوه درمانی بی استفاده می ماند . به گفته پژوهشگران هر گونه آنتی بیوتیکی که بی موقع و بدون تجویز پزشک مصرف شود حتی به میزان یک یا دو عدد می تواند مقاومت دارویی ایجاد کند . اگر فردی که قبلا به طور خود سرانه از آنتی بیوتیک استفاده کرده باشد ، مجددا به بیماری مبتلا شود ، آنتی بیوتیک تجویز شده  دیگر برای وی کارایی نخواهد داشت .

در ایران با توجه به مصرف زیاد و خود سرانه دارو ، این رفتار مردم موجب شده پزشک مجبور شود دو یا  چند آنتی بیوتیک را برای درمان بیمار تجویز کند تا سرانجام یکی از آنها مؤثر واقع شود .

مصرف آنتی بیوتیک هیچ گونه تاثیری در درمان سرماخوردگی ها ندارد و تنها برای آن دسته از آنفلونزا ها تجویز میشود که عفونت ثانویه ای مانند عفونت ریه ها ایجاد شده باشد . 

 قرص های سرما خوردگی عفونتها ی مقاوم در برابر آنتی بیوتیک ها را افزایش میدهد . تجویز قرص های سرما خوردگی در زمانی که نیازی به آن نباشد ، موجب افزایش عفونت هایی میشود که در برابر آنتی بیوتیک ها مقاوم است . پژوهشگران می گویند  به خاطر مصرف روزانه داروهای سرماخوردگی ، داروهای جدید دیگر نمی توانند عملکرد مطلوب ضد میکروبی خود را حفظ کنند و توان خود را برای مبارزه با عفونت های خطرناک از دست  می دهند .

 

 مصرف دارو از مهمترین رکن های درمان بیماری ها   است ، ولی مصرف غیر منطقی دارو علاوه بر عدم درمان بیماری باعث ایجاد عوارض دارویی در طولانی مدت میشود . بر اساس تحقیقات انجام شده ، هر ایرانی سالانه 339 عدد دارو مصرف می کند که بیش از استاندارد جهانی است .همچنین بر اساس این تحقیقات ، ایرانی ها 10 تا 15 درصد مجموع داروهای کشور را بدون مشورت با پزشک مصرف می کنند و مسکن ها ، قطره های چشمی و آنتی بیوتیک ها بیشترین میزان مصرف خود سرانه را دارند .

البته آنتی بیوتیک ها به علت نوع تاثیر دارویی ، بدترین داروهایی هستند که به این شیوه مصرف می شوند ، چرا که در صورت عدم نیاز بدن به این دارو مانند سم عمل می کند ، و میکروب های بدن را نسبت به داروها مقاوم می کند ، در صورت ایجاد عفونت در بدن ، دیگر آنتی بیوتیک در درمان بیماری موثر نخواهد بود .

کارشناسان می گویند مصرف طولانی مدت دارو خارج از محدوده تجویز پزشک ، احتمال بروز عوارض جانبی را افزایش میدهد.

در بسیاری از منازل ، جعبه های دارویی وجود دارد که از آن برای بیماری شخصی دیگر بدون توجه به تاریخ مصرف و غیره استفاده میشود . ارزان بودن دارو و پوشش بیمه ای نیز در مصرف غیر منطقی دارو تاثیر گذار است و فرهنگ سازی مهمترین اقدام برای استفاده از دارو به صورت منطقی است و مردم باید به دارو به عنوان یک ماده تخصصی نگاه کنند و حتی به پزشک اجازه ندهند ، بیش از حد دارو برای آنان تجویز کند .

در بسیاری از منازل  70 درصد داروها در داخل یخچال بدون توجه به میزان درجه آن نگهداری و در موقع بیماری از آن استفاده می شود . مردم باید بدانند مصرف زیاد چند قلم دارو به طور همزمان سم است و باید به پزشک معالج اعتماد داشته باشند تا مصرف بی رویه و غیر منطقی دارو نداشته باشیم . عموما میانگین اقلام دارویی در هر نسخه در کشور حدود سه قلم است ، در صورتی که در دنیا این میانگین در هر نسخه  2 / 1  قلم است .

عدم شناخت مردم از دارو از مهمترین دلایل مصرف غیر منطقی دارو است . دارو یک ماده شیمیایی است ، وقتی وارد بدن میشود به جایی از بدن که حساس هستند ، واکنش نشان میدهد و  باعث بیماری دراز مدت  می شود .

در کشور مردم نمی دانند مصرف دارو چه موقع خوب است . به عنوان مثال مردم فکر می کنند مصرف  « ویتامین  E  » بسیار خوب است ، ولی این ویتامین احتمال مسمومیت دارد و بی دلیل نباید آن را مصرف کرد .

مصرف بیش از حد مسکن نیز در دراز مدت باعث بیماری کلیوی میشود . کشور ما به لحاظ مصرف دارو ، جزو  20  کشور نخست دنیا است و در آسیا بعد از چین مقام دوم را دارد . طبق آمار منتشر ه ، استامینوفن کدئین با یک میلیارد و 233 میلیون عدد پر فروش ترین دارو در سال 84 بوده است . به طور کلی  10 درصد افرادی که به مصرف غیر منطقی دارو می پردازند ، عوارض شدید دارویی را تجربه می کنند و این عوارض بیشتر روی پوست ، تنفس و قلب ظاهر می شود . در این زمینه آموزش همگانی باید محورهای فعالیت کمیته کشوری تجویز و مصرف منطقی دارو  باشد.

افراد باید در خصوص نحوه مصرف دارو ها و شیوه نگهداری آنها و همچنین اطلاعاتی در خصوص تداخلات دارویی و عوارض برخی داروها و نحوه مصرف دارو در زمان بارداری و .................... آموزش ببینند.  استامینوفن کدئین ، قرص سرماخوردگی بزرگسالان ، کپسول آموکسی سیلین ، قرص دیفنوکسیلات و رانیتیدین ، داروی های نخست پر مصرف در کشور به لحاظ تعدادی شناخته شده اند .  تجویز غیر منطقی داروها علاوه بر تبعاتی که بر سلامتی مردم دارد ، هزینه های غیر متعارف ، بر دوش مردم و سازمان های بیمه گر تحلیل میکند.

خود درمانی بدون توصیه پزشک میتواند بسیار خطر آفرین و مرگ آور باشد . هیچ فردی نمی تواند پزشک خود باشد زیرا بیماری در وهله اول باید توسط پزشک حاذق تشخیص داده شود و سپس راه های درمان نیز توسط خود آن پزشک تعیین و به فرد بیمار اعلام شو د .  نتیجه آنکه تجویز خود سرانه و بدون پشتوانه علمی و پزشکی نه تنها در درمان بیماری مؤثر نخواهد بود که می تواند خطرناک و در بسیاری از موارد که در ارتباط با بیماری های حاد و مزمن است منجر به مرگ شود .

به نظر کارشناسان خود درمانی عامل اصلی مرگ مبتلایان به آنفلوآنزای نوع    A  شناخته شده است. در ارتباط با استامینوفن مصرف بی رویه آن به کبد آسیب می زند ، بنابر این زمانی از استامینوفن استفاده کنیم که واقعاً تب داشته باشیم. آسپیرین جزء داروهایی است که باید از خانه ها حذف شود خصوصا مصرف آن در ارتباط با اطفال کاملا به صورت خودسرانه باید قطع شود.

بعضی از آنتی بیوتیک ها می تواند همراه با حساسیت های شدید باشد از جمله پنی سیلین از آنتی بیوتیک هایی است که زیاد مصرف می شود تحت هیچ شرایطی پنی سیلین را در خانه ها و جاهایی که امکانات و جود ندارد تزریق نکنید چون حساسیتی که پنی سیلین ایجاد می کند آنقدر شدید است که می تواند براحتی منجر به مرگ شود خصوصا اگر امکانات در اختیار ما نباشد . در بقیه آنتی بیوتیک ها که عمدتا به صورت خوراکی مصرف می شوند زمان برای ما اهمیت دارد چه به لحاظ تنظیم زمان روزانه و چه طول دوره درمان مثل آموکسی سیلین . در مورد بقیه آنتی بیوتیک ها نیز همین مسئله وجود دارد و باید دقیق باشیم . مصرف خود سرانه دارو ، شایعترین علت مسمومیت در جهان است . سالانه  1 / 1 بیلیارد دلار در جهان صرف درمان و بررسی مشکلات ناشی از عوارض دارویی میشود .

20 در صد کل داروهای مصرفی در ایران به صورت خود سرانه و بدون تجویز پزشک مصرف میشود .

هر ایرانی به طور متوسط در طی یک سال  339  بار دارو می خورد . که این رقم چهار برابر آمار جهانی است . سرانه مصرف داروهای تزریقی در ایران حدود  4 / 1 درصد است ، که تقریبا چهار برابر این میزان در جوامع توسعه یافته است .

سرانه کلی مصرف دارو در ایران سه برابر استاندارد جهانی است . در مجموع حدود  40  درصد از مردم ایران به صورت خود سرانه دارو مصرف می کنند . چیزی در حدود دو نفر از هر پنج نفر ایرانی  .

بر اساس گزارشهای متعدد در مجموع مسکن ها و آنتی بیوتیک ها پر مصرف ترین داروها را ایران هستند .

پر مصرف ترین مسکن ها نظیر استامینوفن جزو داروهای   OTC    هستند و در نهایت در صورت ایجاد عارضه زیان جسمی ناشی از آن فقط متوجه فرد مصرف کننده خواهد بود .

برخی از عوامل موثر در مصرف بی رویه دارو و خود درمانی  :

1  - دسترسی آسان به دارو   : بسیاری از داروخانه ها بدون هیچ محدودیتی به خواست مشتریان خود پاسخ میدهند . و داروهای خارج از نسخه به آنان عرضه میکنند . و در واقع نقش یک دارو فروش دارند . و با این کار بیمار از کوتاهترین راه و بدون محدودیت و بدتر از آن بدون آموزش کافی به داروهایی دسترسی پیدا میکند ، که ممکن است ، برای بیماری و شرایط جسمی اش مناسب نباشد . و یا با داروهای دیگر تداخل زیان بار داشته باشد .

2  - نظام بیمه ای ناکار آمد و عدم پوشش بیمه ای  : برخی از بیماران فاقد پوشش بیمه ای هستند و برخی نیز به دلیل مراحل اداری طویل و عریض برای استفاده از خدمات بیمه ای قید آن را میزنند و نهایت اینکه برخی داروها مشمول بیمه نمی شوند . و از این رو بیمار خود شخصا اقدام به تهیه دارو می کند .

3  - هزینه ویزیت پزشک   : گرچه هزینه ویزیت پزشک در ایران نسبت به سایر نقاط دنیا پائین است اما به دلیل مشکلات معیشت و اقتصادی ، این میزان نیز برای برخی بیماران سنگین است . و از سوی دیگر خیلی ها در هزینه کردن برای سلامت خود که در اصل نوعی سرمایه گذاری است اکراه دارند . 4  - آگاهی ناکافی   :  بیشتر افرادی که خود سرانه دارو مصرف می کنند ، آگاهی اولیه ای از داروی مصرفی دارند . ولی این آگاهی به حدی کافی و جامع نیست ، که منجر به استفاده صحیح از دارو و پیشگیری از تداخلات دارویی و نیز عوارض نامطلوب آن شود .      5- خود درمانی یا توصیه به دیگران به دلیل مشابهت علائم بیماریهای مختلف  : در جامعه ما معمول است ، بیماری که از مصرف یک دارو رضایت داشته باشد ، آن را به دیگران توصیه میکند . و خیلی ها چشم بسته این توصیه را قبول میکنند . کافیست در یک مهمانی اظهار یک ناراحتی جسمی بکنید آن وقت خواهید دید ، که چندین نفر به شما

توصیه های پزشکی خواهند نمود . و حتی ممکن است برای بیماری شما تشخیص بگذارند . باید یاد آور شد ، که مشابهت علائم اولیه بیماری در دو نفر لزوما به معنی آن نیست ، که این دو نفر بیماری یکسانی دارند . به عنوان مثال درد کمر ممکن است ، علامت اولیه بیماریهایی نظیر  : اسپاسم عضلانی ، کشیدگی رباط ها ، آرتروز ، شکستگی مهره ها ، بیرون زدگی دیسک ، سل مهره ، عفونت استخوان ، بیماریهای روماتیسم ، انتشار سرطان به مهره ها و یا درد ارجاعی از اعضای داخل شکمی و ...............باشد . که برخورد درمانی با هر کدام روش خاص خود را دارد.

6  - ارزان بودن دارو   :  هزینه خرید دارو به صورت  " آزاد  " در ایران به نسبت نقاط دیگر دنیا پایین است . و خیلی از بیماران با وجود داشتن بیمه از آن استفاده نمی کنند . و ترجیح می دهند ، خود شخصا اقدام به تهیه آن بکنند .

7  - تبلیغات اغراق آمیز و غیر واقعی برخی شرکتها از طریق کانالهای ماهواره ای   : که بیشتر جنبه باز ار یابی دارد .

ایران رتبه دوازدهم دنیا در مصرف خود سرانه دارو قرار دارد و هر ایرانی دو برابر استاندارد جهانی دارو مصرف می کند

گیاهان دارویی   فراموش شده   تاثیر آنی مسکن ها عامل گرایش بیش از حد مردم به دارو این در حالی است که امروزه کشورهای پیشرفته دنیا به کتب اطباء بزرگ ایران زمین روی آورده اند و گیاهان دارویی ایرانی در دنیا شناخته شده هستند اما خودمان کمتر از این گیاهان استفاده می کنیم . داروخانه ها پناهی برای مردم شده اند و با روی باز داروها را بدون نسخه در اختیار مردم قرار دادند.

حتما تا به حال پیش آمده که در ازاء باقی مانده پول تان از داروخانه چند بسته مسکن دریافت کرده باشید جالب اینجاست که در این مورد مردم نه تنها ناراضی نیستند بلکه به دارو به چشم یک اندوخته سودمند می نگرند.

استفاده از داروهای گیاهی یکی از بهترین روش های درمانی است در حالی که ما هنوز با پیشینه غنی پزشکی خود از جمله داشتن پزشکان برتر دنیا همانند زکریای رازی و ابن سینا در تاریخمان هنوز به داروهای گیاهی باور نداریم و تنها راه درمان را داروهای شیمیایی می دانیم . برخی با مراجعه به اینترنت برای مصرف دارو اطلاعاتی کسب میکنند که شاید درست باشد اما علمی نیست و یا شاید بخشی که باید استفاده شود مورد توجه قرار نمی گیرد و مشکل ساز میشود . با فرهنگ سازی میتوان بستر اطلاع رسانی مناسب برای کاهش پیامدهای مصرف خودسرانه را به حداقل رساند امید است با اجرای طرح پزشک خانواده و بیمه سلامت و کاهش هزینه های درمانی زمینه مراقبت در مانی مستمر مردم با نظارت پزشکان و تجویز مناسب دارو توسط متخصصان در جامعه فراهم شود تا دیگر با موضوعی به نام مصرف خودسرانه دارو مواجه نباشیم .   مسافر شب های رمضان، پرواز ت بی خطر، امیدوارم توشه ات فراوان و سهم سوغات من، دعای شب های  قدر شما باشد.               التماس دعا

---

نوشته شده در تاریخ یکشنبه ششم تیر ۱۳۹۵ توسط دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی دانشگاه