داروهای ضد تهوع و استفراغ

دکتر حسین جعفری عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی گروه فارماکولوژی

دانشکده داروسازی و واحد علوم دارویی تهران ، مدرس فارماکولوژی بیمارستان بوعلی تهران

                         به نام آنکه که قلم در کف انسان نهاد و  بر حرمت آن قسم یاد کرد.

تهوع و استفراغ از مشکلات شایع گوارشی هستند. به سبب علل مختلف این مشکلات گوارشی، کنترل این علائم می تواند بسیار ساده یا این که بر عکس مشکل باشد.

تهوع به صورت احساس ذهنی نیاز به بالا آورده محتویات گوارشی تعریف می شود. فرد حالتی در گلو یا ناحیه اپی گاستر احساس می کند که خبر از استفراغ قریب الوقوع می دهد.

استفراغ هم خروج با فشار محتویات معدی از دهان می باشد.

هر دوی این حالات می توانند  به صورت گذرا و بدون هیچ گونه علامت همزمانی باشند و یا اینکه تنها بخش کوچکی از یک تظاهر بالینی بسیار پیچیده باشند.

تهوع و استفراغ ممکن است با تعداد زیادی از بیماری ها همراهی داشته باشند. علاوه بر مشکلات گوارشی، هر یک از آن ها و یا این که هر دو با هم به صورت همزمان می توانند با بیماری های قلبی عروقی، عفونت ها، بیماری های عصبی یا متابولیک همراه باشند. همچنین تهوع یا استفراغ ممکن است تظاهر بالینی بارداری باشد و یا به دنبال اعمال جراحی یا تجویز برخی از داروها نظیر داروهای شیمی درمانی ایجاد شود.

این حالات همچنین ممکن است به دلایل سایکوژنیک رخ دهند به ویژه در خانم های جوانی که مشکلات روحی روانی زمینه ای داشته باشند. تشخیص علل پزشکی مسبب بروز تهوع و استفراغ از اهمیت بالایی برخوردار است. در 70% از بیمارانی که دچار انفارکتوس میوکارد یا کتواسیدوز دیابتی شده اند و 90-80% بیماران با بحران آدیسون، پانکراتیت حاد یا آپاندیست حاد ممکن است تهوع و استفراغ روی دهد.

 

اتیولوژی تهوع و استفراغ بسته به سن بیمار نیز متغیر است. به عنوان مثال استفراغ در نوزادان در اولین روز زندگی نشان دهنده انسداد در دستگاه گوارش فوقانی و یا افزایش فشار داخل مغزی است. سایر بیماری های در ارتباط با استفراغ در کودکان عبارتند از تنگی پیلور، زخم دئودنوم، زخم ناشی از استرس، ناکارآمدی آدرنال، سپتی سمی و درگیری پانکراس، کبد یا سیستم صفراوی. آسیب سلول های کبدی به دنبال سندرم ری ممکن است منجر به ادم مغزی و در نهایت استفراغ شدید شود. اتیولوژی شایع دیگر استفراغ در کودکان گاستروانتریت ویروسی به دنبال روتاویروس است.

داروهای ضدتهوع که برای درمان علامتی حالت تهوع و استفراغ به کار می‌روند به دو دسته کلی داروهای مرکزی (مؤثر بر مغز و سیستم عصبی) و محیطی (مؤثر برسیستم گوارش) تقسیم می‌شوند. مهمترین این داروها متوکلوپرامید، دیمن هیدرینات، اندانسترون، فنوتیازین ها و … می‌باشند. برای درمان تهوع در زنان باردار از ویتامین  B6استفاده می‌شود. ترکیبات عمده داروهای ضد تهوع از گیاه شاهدانه استخراج می‌گردد.

این داروها ممکن است باعث یبوست، خشکی دهان وخستگی شوند.

داروهای آنتی هیستامین- آنتی کولینرژیک

این داروها در درمان تهوع و استفراغ خفیف مفید هستند.

عوارض جانبی داروهای این دسته عبارتند از خواب آلودگی، گیجی، تاری دید، خشکی دهان، احتباس ادراری و احتمالاً تاکی کاردی در بیماران سالمند. همچنین با افزایش دوز یا مصرف مکرر، بیماران با گلوکوم، هیپرپلازی پروستات یا آسم در ریسک بالاتر اثرات آنتی کولینرژیک داروهای این دسته قرار می گیرند.

آنتی کولینرژیک به مواد یا داروهایی گفته می‌شود که با بلوک گیرنده استیل کولین ( موسکارینی یا نیکوتینی ) بر روی غشاء سلول هدف یا سلول پس سناپسی مانع تأثیر استیل کولین می‌شوند .  مثل هیوسین

      

آنتاگونیست های گیرنده H2

در دوزهای پایین می توانند تهوع و استفراغ خفیف ناشی از سوزش سردل یا برگشت محتویات معده به مری (ریفلاکس) را کنترل نمایند: به جز تداخلات دارویی بالقوه سایمتیدین (به دلیل مهار  (CYP450این داروها زمانی کنترل حاد توع و استفراغ به مدت کوتاه تجویز می شوند عارضه مهمی ایجاد نمی کنند.

مهار کننده های رسپتور سرتونین

این داروها بویژه در تهوع و استفراغ حاد ناشی از شیمی درمانی مؤثر هستند ولی کارآیی کمتری در کنترل تهوع و استفراغ تأخیری دارند. مهارکننده های انتخابی رسپتور سرتونین درمان اصلی در کنترل تهوع ناشی از شیمی درمانی، رادیوتراپی و بعد از جراحی هستند.

مهمترین عوارض جانبی داروهای این دسته عبارت است از یبوست، سردرد و ضعف. ایمنی و کارایی این داروها در کودکان کمتر از 2 سال به اثبات نرسیده است. مهار کننده های رسپتور سرتونین                                

این داروها بویژه در تهوع و استفراغ حاد ناشی از شیمی درمانی مؤثر هستند ولی کارآیی کمتری در کنترل تهوع و استفراغ تأخیری دارند. مهارکننده های انتخابی رسپتور سرتونین درمان اصلی در کنترل تهوع ناشی از شیمی درمانی، رادیوتراپی و بعد از جراحی هستند.

مهمترین عوارض جانبی داروهای این دسته عبارت است از یبوست، سردرد و ضعف. ایمنی و کارایی این داروها در کودکان کمتر از 2 سال به اثبات نرسیده است. بهترین مثال کاربردی :داروی اندانسترون

آنتی اسید ها

آنتی اسیدهای حاوی منزیم هیدروکسید، آلومینیم هیدروکسید و یا کلسیم کربنات در موارد خفیف تهوع استفراغ، با خنثی کردن اسید معده می توانند مفید واقع شوند.

عوارض جانبی بالقوه آنتی اسیدها مربوط به حضور نمک های منیزیم، آلومینم یا کلسیم است. در اثر مصرف نمک های منیزیم اسهال اسموتیک و در مصرف نمک های آلومینیم یا کلسیم یبوست بروز خواهد کرد. البته این عوارض در مصرف در مقادیر بالا و مکرر آنتی اسیدها رخ می دهد. زمانی که آنتی اسیدها به صورت گهگاه برای کنترل اپی زود حاد تهوع و استفراغ به کار روند، عارضه جدی ایجاد نمی کنند.

تهوع و استفراغ ناشی از بیماری حرکت

داروی انتخابی در تهوع و استفراغ ناشی از بیماری حرکت از میان داروهای آنتی کولینرژیک- آنتی هیستامین می باشد. کارایی این داروها بویژه اگر دوز اول قبل از حرکت تجویز شود بیشتر خواهد بود. اسکوپولامین برای پیشگیری تهوع و استفراغ ناشی از بیماری حرکت کاربرد وسیعی دارد (بویژه شکل ترانس درمال دارو که عوارض آن را کاهش داده است).

تهوع و استفراغ و دوره بارداری

تهوع و استفراغ دوران بارداری: 75% خانم های باردار تهوع و استفراغ را در 3 ماهه اول بارداری تجربه می کنند. شدت تهوع و استفراغ می تواند خفیف یا بسیار شدید باشد. در بسیاری از موارد، این تهوع و استفراغ خود محدود شونده می باشد ولی در 3-1% خانم های باردار، Hyperemesis gravidarum ، حالت شدید تهوع استفراغ که نیاز به بستری وجود خواهد داشت، ایجاد می شود. این حالت ممکن است با تخلیه حجم و اختلالات الکترولیتی همراهی داشته باشد.

درمان اولیه تهوع و استفراغ بارداری شامل تغییر در عادات غذایی می باشد. مداخله غیر دارویی می تواند شامل استفاده از زنجبیل باشد. در صورت نیاز به مصرف دارو، داروی انتخاب شده باید از نظر تراتوژن بودن مورد بررسی قرار گیرد.

مصرف داروهای ضد تهوع و استفراغ در اطفال

استفاده از کورتیکواستروئیدها دریافت کننده شیمی درمانی با ریسک تهوع و استفراغ متوسط تا شدید توصیه می شود. در گاستروانتریت نیز جایگزینی حجم در اطفال اهمیت بیشتری تا درمان دارویی دارد. پرومتازین با عوارض شدید حتی مرگ در کودکان همراه است و استفاده از آن در اطفال توصیه نمی گردد.

دارو های ضد تهوع :

متوکلوپرامید:

متوکلوپرامید در درمان تهوع و استفراغ ناشی از جراحی یا شیمی درمانی، برگشت محتویات معده به مری، آهسته بودن تخلیه معده، جلوگیری از پنومونی ناشی از آسپیراسیون، سردرد عروقی، سکسکه مقاوم و فلج معده دیابتیک مصرف می شود.

مکانیسم اثر

متوکلوپرآمید احتمالاً شل شدن عضلات صاف معدی ناشی از دوپامین را مهار می کند و بنابراین باعث تقویت اثرات کولینرژیک می شود. اثرات ضدتهوع دارو ناشی از افزایش آستانه فعالیت گیرنده های شیمیایی (CTZ) می باشد.

دیمن هیدرینات  : موارد مصرف دیمن هیدرینات در درمان سر گیجه ، تهوع ، بیماری مسافرت و همچنین سر گیجه ناشی از بیماری هایی که بر روی بخش دهلیزی گوش اثر می گذارند(مانند التهاب لابیرنت ) به کار برده می شود.

عوارض جانبی :خواب آلودگی، غلیظ شدن تر شحات نایژه ، تاری دید ، دفع مشکل یا درد ناک ادرار ، هیجان و عصبانیت از عوارض این دارو هستند.

سیکلیزین

این دارو یک مشتق  piperazine است و یک آنتی هیستامین آرام بخش با فعالیت آنتی موسکارینی که البته آثار آرام بخشی آن قابل توجه نیستند. از این دارو به عنوان یک ضد تهوع در درمان حالت تهوع و استفراغ استفاده می شود از جمله در حالات بعد از عمل جراحی و یا رادیوتراپی و در مورد تهوع و استفراغ ناشی از دارو. هم چنین درعلائم درمانی سرگیجه ناشی از بیماری مینیر یا اختلالات وستیبولار به کار می رود.

دومپریدون:

یک آنتاگونیست  دوپامین می باشد با فعالیت و کاربردهای مشابه با متوکلوپرامید و از آن به عنوان ضد تهوع در درمان کوتاه مدت تهوع و استفراغ با دلایل مختلف استفاده می شود و جهت حالت تهوع و استفراغ مزمن همچنین برای پروفیلاکسی روتین استفراغ بعد از عمل جراحی مناسب به نظر نمی رسد.

عوارض جانبی

افزایش غلظت پلاسمایی پرولاکتین که منجر به گالاکتوره یا ژنیکوماستی می گردد. کاهش میل جنسی و راش های پوستی و دیگر واکنش های آلرژیک نیز رخ می دهند. این دارو از سد خونی مغزی به سهولت عبور نمی کند و عوارض مرکزی آن مثل واکنش های خارج هرمی و خواب آلودگی کمتر از متوکلوپرامید رخ می دهند هر چند که گزارش هایی از واکنش های دیستونیک موجود می باشد. فرم تزریقی دارو باعث تشنج، آریتمی و ایست قلبی می شود و مرگ ومیر باعث کاهش نحوه تجویز از این راه شده است.

فنوتیازین ها

متداولترین داروهای ضد استفراغ مورد استفاده هستند که با بلوک گیرنده دوپامینی در مغز عمل می کنند. این داروها می توانند به صورت طولانی مدت بکار روند و نسبت به داروهای جدید مقرون به صرفه تر می باشند. فنوتیازین ها بویژه در افراد بزرگسال با تهوع استفراغ معمولی (ساده) سودمند هستند.

عوارض جانبی : عوارض اکستراپیرامیدال، واکنش های حساسیتی، اختلال عملکرد کبدی، آپلازی مغز استخوان و خواب آلودگی شدید. پروکلرپرازین داخل وریدی اثر سریعتر، کارایی بیشتر و خواب آلودگی کمتری نسبت به پرومتازین وریدی در تهوع و استفراغ ناشی از گاستریت و گاستروانتریت ایجاد می کند و در صورت وجود نسبت به پرومتازین برای استفاده در اورژانس ارجح می باشد. شکل تزریقی دارو به صورت عضلانی و داخل وریدی قابل تجویز است

کورتیکوستروئیدها

دگزامتازون به صورت موفقیت آمیزی در درمان تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی و یا بعد از جراحی به تنهایی یا در ترکیب با مهارکنندگان انتخابی رسپتور سرتونین می تواند به کار رود.

برای بیماران با تهوع و استفراغ ساده، استروئیدها جایگاهی ندارند و عوارض جانبی بالایی را به دنبال خواهند داشت.

بنزودیازپین ها:

بنزودیازپین نیز در پیشگیری در تهوع استفراغ شیمی درمانی می توانند به کار روند.

 اشکال دارویی آلپرازولام موجود در ایران قرص های 5/0 و 1 میلی گرمی و از لورازپام قرص های 1 و2 میلی گرمی است.

اندانسترون

مکانیسم اثر

اندانسترون اثرات ضد استفراغ خود را، با اثراتآنتاگونیستی گیرنده‎های سروتونین، در انتهای اعصاب واگ (عصب واگ) و گیرنده‌های مرکزی آن در مرکز استفراغ اعمال می‌کند و بدین طریق با مهار کردن رفلکس استفراغ، از تهوع و استفراغ جلوگیری می‌کند.

موارد مصرف

پیشگیری از تهوع و استفراغ ناشی از شروع و تکرار دوره‌های شیمی درمانی کانسر، به خصوص همراه باسیس پلاتین

پیشگیری از بروز تهوع و استفراغ ناشی از رادیاسیون درمانی پیشگیری از بروز تهوع و استفراغ بعد از عمل جراحی

عوارض جانبی

در دستگاه اعصاب مرکزی: سردرد، ضعف، خستگی،سرگیجه،    در پوست: بثورات جلدی

در دستگاه گوارش: اسهال، یبوست، درد شکم،گزرواستومیا خشکی دهان،

در سایر دستگاهها : دردهای عضلانی-استخوانی، لرز،احتباس ادراری، درد قفسه سینه، تب، هیپوکسی

...................................................................................................

برای هر چیز راهی است وراه بسوی بهشت دانش است. "  رسول اکرم صلوت الله علیه وآله

درواقع فقر عریانی و گرسنگی نیست، فقر آن است که روز و شبمان را بی‌اندیشه سر کنیم، فقر همان گردوخاک نشسته بر کتاب‌های نفیس کتابخانه‌ها است، فقر نبود آگاهی و دانش و تکنولوژی روز است که امید آنکه روزگارمان سرشار از ثروت و غنای علم و دانایی و کمال باشد تا سیلاب تحریم‌ها          

 جهانی نتواند قلب سرزمینمان ایران را به لرزه   درآورد.